Fahrenheit 451

Σκηνοθεσία: François Truffaut
Παραγωγής: England / 1966
Διάρκεια: 112'

Η επίσημη κριτική επέδειξε ιδιαίτερη αρεσκεία στο να διαβάσει το Fahrenheit 451 ως μια ταινία για το μέλλον. Σαφώς είναι μια ταινία που προμηνύει μια ύστερη τάξη πραγμάτων. Όμως, ο François Truffaut χρησιμοποιεί το μελλοντικό σκηνικό κυρίως για να ολοκληρώσει το βαθύ στοχασμό του πάνω στο φασισμό, ανεμπόδιστα από τις δεσμευτικές επιταγές του (τότε) σήμερα.

Το Fahrenheit 451 θίγει εξόφθαλμα τον τρόπο δράσης των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Το πυρ των βιβλίων, οι στολές, οι τυποποιημένοι χαιρετισμοί καθώς και διάφορα άλλα σύμβολα αποτελούν άμεσες φασιστικές παραπομπές. Καθρεφτίζοντας έναν χώρο φασιστικής κυριαρχίας. Με την εξουσία να επιθυμεί την απαρέγκλιτη ευθυγράμμιση-ρύθμιση των ανθρώπων σύμφωνα με τις φασιστικές προδιαγραφές. Εξαλείφοντας έτσι το ανθρώπινο και παράγοντας ουσιαστικά πανομοιότυπα ανδροειδή. Ανδροειδή που συγγενεύουν με άψυχα μηχανήματα, που όπως χαρακτηριστικά δείχνεται, έχουν απολέσει την ικανότητα επικοινωνίας. Εργαλεία αυτή της διαδικασίας είναι η αυστηρή επιβολή του νόμου, και κυρίως η μόρφωση ενός περιβάλλοντος εθελούσιας συμμόρφωσης.

Ζω σημαίνει τραυματίζομαι. Γδέρνω τη γυμνή επιφάνεια μου, εσωτερική και εξωτερική, στις εγκοπές του χρόνου. Και μέσα από τις πληγές μου αποκτώ όνομα. Λυτρώνομαι μέσα από το θάνατο της στιγμής, δηλαδή τον δικό μου επαναλαμβανόμενο θάνατο. Και έτσι συνεχίζω. Η φασιστική επιβολή, η οποία είναι περισσότερο ένα σύγχρονο φαινόμενο μες σε μια δημοκρατική μάσκα, σημαίνει ακριβώς το αντίθετο. Το αυστηρά καθορισμένο μόρφωμα του ανθρώπινου, δίχως τη δυνατότητα σκέψης και κυρίως δίχως τη δυνατότητα συναισθημάτων(όπως χαρακτηριστικά βλέπουμε στη σκηνή της απαγγελίας). Και αυτή η έλλειψη πνευματικότητας ταυτίζεται με το αντίθετο φαινόμενο της ζωής. Τη μη-ζωή, χωρίς αυτό να σημαίνει θάνατο. Αντιθέτως, σημαίνει ανώδυνος χρόνος. Δηλαδή λήθη. Σημαίνει την "ευτυχία" του μη-τραυματισμού. Και μες σ' αυτό το χωροχρονικό σύμπαν αδράνειας και υποταγής, το ανθρώπινο -ή καλύτερα το ανθρωπόμορφο- αποτελεί το ευκολοκυβέρνητο πλοίο των ολοκληρωτικών καθεστώτων.

Οι μέθοδοι υπνωτισμού, πέραν από την επιβολή του "επινοημένου" νόμου(η οποία σήμερα γίνεται με τον ποιο διακριτικό τρόπο αποσκοπώντας στην ελαχιστοποίηση των αφυπνιστικών αντιδράσεων), ακούνε στο όνομα των εξαρτήσεων. Εξαρτήσεις άμεσες ή έμμεσες. Τα χάπια, ως άμεσες εξαρτήσεις, αποτελούν τυποποιημένο και καθημερινό καταναλωτικό προϊόν στην ταινία. "Of Course!" απαντάει ο πρωταγωνιστής Montag όταν ερωτάται αν η γυναίκα του παίρνει χάπια. Ενώ στις έμμεσες εξαρτήσεις παρατηρούμε τη σύνδεση του ανθρώπου με ποικίλες δραστηριότητες αντιπερισπασμού. Σε μια εναρκτήρια σκηνή ο (εν συνεχεία επαναστάτης) Montag ακούει τον ένθερμο λόγο του διοικητή του για τον αθλητισμό ως ένα μέσο απασχόλησης -και συνεπώς υπνωτισμού- των μαζών. Ενώ σε ανύποπτο χρόνο παρακολουθούμε στη σκιά της δράσης, στο βάθος του κάδρου δηλαδή, σκυφτά ανθρωπάκια να επιδίδονται αποχαυνωτικά σε αδρανοποιητικές δραστηριότητες, όπως το ρίξιμο ζαριών κλπ. Σε αυτή τη διαδικασία αποχαύνωσης-έμμεσων εξαρτήσεων, εξέχουσα θέση διακρατάει και η τηλεόραση, για την οποία θα αναφερθώ εκτενέστερα στη συνέχεια. Αν θέλαμε πάντως να κοιτάξουμε μ' ένα εκσυγχρονισμένο μάτι όλα τα παραπάνω, δε θα μπορούσαμε να μην αναφέρουμε την νέα τάση της αυτοαπασχόλησης ως ένα ακραίως αδρανοποιητικό φαινόμενο. Που επιβάλλεται και συντηρείται από τη σημερινή, φαινομενικά δημοκρατική, τάξη πραγμάτων. Και θα 'ταν αφέλεια να μην αναγνωρίσουμε το παραπάνω φαινόμενο ως ένα τεράστιο επίτευγμα για τα "δημοκρατικά καθεστώτα", καθώς επιβάλλουν με αυτορυθμιστική αυταρέσκεια τους νόμους της αδράνειας εντός του ατόμου.

Σε αυτό το σημείο, και πριν συνεχίσουμε, νομίζω θα ήταν χρήσιμο να αναφερθούμε και στη φόρμα του François Truffaut. Ο Γάλλος σκηνοθέτης χρησιμοποιεί μια υπνωτιστική κινηματογραφική γλώσσα. Με σύμβολα όπως υπνωτιστικούς στροβίλους, τη συστηματική επανάληψη του 451 του τίτλου, καθώς και άλλα ελαφρώς εξπρεσιονιστικά στοιχεία. Σκηνοθετικά μια ιδιαίτερα προσεγμένη επιλογή είναι αυτή των άναρχων zoom in και zoom out, καθώς και η παρομοίως άναρχη εναλλαγή "ταχυτήτων" στην αφήγηση. Συνθέτοντας έτσι ένα σύμπαν εξπρεσιονιστικού υπνωτισμού. Ενώ σε όλα τα παραπάνω δε θα μπορούσαμε να παραβλέψουμε και τη μοναδική επιλογή των χρωμάτων στη φωτογραφία. Θερμά χρώματα, κυρίως κόκκινα και μωβ βάφουν τη γοητευτική επιφάνεια του φιλμ, συνθέτοντας ένα ψυχεδελικό όνειρο αυθυποβολής.

Μετά από την σύντομη σκηνοθετικής φύσης παρένθεση, ας συνεχίσουμε στη φυσιολογική ροή του κειμένου. Ο François Truffaut είναι καλλιτέχνης. Και ως τέτοιος πιστεύει στις διαμορφωτικές ιδιότητες της Τέχνης. Υπό αυτή τη σκοπιά η Τέχνη αποτελεί έναν άσπονδο εχθρό των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Και αν ανατρέξουμε στην ιστορία η παραπάνω πρόταση επαληθεύεται ανατριχιαστικά. Καθώς κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας ολοκληρωτικών καθεστώτων υπήρξε αυστηρή λογοκρισία και αδιάκοπη σφυρηλάτηση της Τέχνης, στον φόβο των εξωτερικών και ανεπιθύμητων διαμορφωτικών ερεθισμάτων που εδύνατο να προσφέρει. Στην αντίπερα όχθη, αν κοιτάξουμε τα σημερινά "μασκαρεμένα" δημοκρατικά καθεστώτα, επιφανειακά θα βρεθούμε αντιμέτωποι με την ακριβώς αντίθετη τάση. Υπάρχει ασίγαστη ελευθερία στην διακίνηση, στην κτήση αλλά και στη δημιουργία της Τέχνης. Θα λέγαμε πως υπάρχει μια αλλόκοτα ξέφρενη υπερπροσφορά πληροφορίας. Με αποτέλεσμα το αδύνατο της αφομοίωσης της πληροφορίας και της Τέχνης. Κάτι που στην ουσία λειτουργεί αναιρετικά για το ίδιο το καλλιτεχνικό κείμενο. Καθώς μέσα σε αυτή την υπέρογκη προσφορά η βαρύτητα του όποιου κειμένου και της όποιας πληροφορίας φθίνει δραματικά. Έτσι βρισκόμαστε κάτω απ' τον φασισμό της υπερπροσφοράς, που αναπνέει κάτω απ' το προσωπείο μιας φαινομενικά απόλυτης ελευθερίας. Η οποία επί της ουσίας ευνουχίζει την δύναμη της Τέχνης άκρως πιο αποτελεσματικά από ότι η βίαιη διαδικασία της λογοκρισίας και της απαγόρευσης.

Μιλήσαμε όμως για τις διαμορφωτικές ιδιότητες της Τέχνης. Η Τέχνη, σε αντίθεση με τα ολοκληρωτικά καθεστώτα που διαλαλούν την κατοχή μιας απόλυτης αλήθειας, δε διαμορφώνει σύμφωνα με συγκεκριμένες προδιαγραφές. Η Τέχνη δε δημιουργεί προορισμούς. Θέτει μόνο τα ερωτήματα που εκκινούν το ταξίδι. Ο προορισματικός τόπος της Τέχνης είναι ένας διαρκώς επαναπροσδιορίσιμος "έστω τόπος". Που προκύπτει ως το γινόμενο των εξωτερικών παρατηρήσεων και των μύχιων ενδοσκοπήσεων αυτών που την αφουγκράζονται. Ας δούμε όμως πως αντανακλώνται αυτές οι διαμορφωτικές ιδιότητες στην ταινία του Francois Truffaut. Αρκεί να παρατηρήσουμε τον Montag. Ο οποίος απ' τη στιγμή που διαβάζει το πρώτο του βιβλίο, μεταμορφώνεται εξελικτικά από ένα στεγνό εκτελεστικό όργανο σ' έναν επαναστάτη που πασχίζει να ρίξει το σύστημα που υπηρετεί εκ των έσω. Σε μια εξαιρετικά προχωρημένη ιδέα, αυτή της αυτοκαταστροφής. Δίνοντας έτσι μια ουσιαστικότερη, ενδοσκοπική χροιά στην έννοια της επανάστασης. Άλλο ένα ζήτημα που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην ταινία, είναι η παρουσίαση του τρόπου αντιμετώπισης της Τέχνης από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Ο Γάλλος σκηνοθέτης αναπαριστά με παράπονο και γλαφυρότητα τη νέα κατάσταση που παγιώνεται στην τέχνη της εικόνας, η οποία προκύπτει από την αντικατάσταση του κινηματογράφου(Τέχνη) με την οικιακή τηλεόραση. Μια οικιακή τηλεόραση που κυριαρχεί μονοπωλιακά, και χρησιμοποιείται εργαλειακά για την επιβολή της reality σκουπιδολογίας. Ενώ στο έτερο πεδίο έκφρασης, το λόγο, η έννομη και ανελέητη καύση των βιβλίων υπογραμμίζει μια πράξη κραυγαλέας χυδαιότητας και εξόντωσης της Τέχνης.


Το Fahrenheit 451 αποτελεί ένα παγκόσμιο αριστούργημα. Στο οποίο ο François Truffaut έχει καταφέρει να συνταιριάξει τόσο στοιχεία από τη nouvelle vague, όσο και απ' το κλασσικό hollywood. Κάπως έτσι οδηγούμαστε σ' ένα πομπώδη, μα και αριστοτεχνικό φινάλε. Ένα φινάλε μιας εκκωφαντικής δισημίας. Όπου ο σκηνοθέτης ξεκοκαλίζει το περιεχόμενο της Τέχνης απ' το χαρτί, και το μεταθέτει στο εσωτερικό του ατόμου. Εκεί που δύναται να λάβει πραγματική υπόσταση. Γιατί τι άλλο είναι ένα βιβλίο εκτός από έναν τάφο; Ή καλύτερα ένα βαλσαμωμένο θηρίο που περιμένει στωικά τη δική σου αναστάσιμη ματιά για να ξαναγεννηθεί; Έτσι ώστε να γίνεις εσύ ο τόπος του. Ο φορέας όλων των ιών του. Και με τη ζωή σου να το κοινωνήσεις-νοσσήσεις στις επόμενες γενιές. Στη δεύτερη σημασία του φινάλε, παρατηρούμε την Τέχνη ως (αναπόφευκτα) έναν τόπο που αναπνέει στο παρασκήνιο, ή στο περιθώριο της κοινωνίας. Ο κόσμος της σκέψης, της διανόησης ως ο αποστάτης του χάρτινου περιβλήματος που διαφυλάγει την "συμφωνημένη" λειτουργία της κοινωνίας. Και οι ακόλουθοι της Τέχνης είναι αναγκασμένοι να δεχτούν τη βία του (κοινωνικού) περιθωρίου, αλλά και να γευτούν τη μελαγχολική αίσθηση αλήθειας που πηγάζει απ' το αυθεντικό και το σπαρακτικό της θέσης τους.
Βαθμολογία 9,5/10