Das weisse Band

Σκηνοθεσία: Michael Haneke
Παραγωγής: Austria / Germany / France / Italy / 2009
Διάρκεια: 144'

Είναι ορισμένες ταινίες των οποίων το ανάστημα υψώνεται επιβλητικά μπροστά σου. Νιώθοντας αδύναμος (το αδύναμος είναι λίγο) να εκφέρω μια συγκροτημένη άποψη. Αναμφισβήτητα μια τέτοια ταινία είναι το τελευταίο αριστούργημα του Michael Haneke.

Ο εναρκτήριος λόγος του δασκάλου, στον οποίο ανήκει το voice over, μας πληροφορεί πως η ιστορία της Λευκής Κορδέλας εμπεριέχει εκτός των δικών του βιωμάτων και αλλότριες φήμες. Ο Haneke δε χρησιμοποιεί τη λέξη φήμες για να ζητήσει μια εξομαλυμένη θέαση των γεγονότων. Αντιθέτως. Γνωρίζει πως η αλήθεια, η ιστορική και η σύγχρονη, βασίζεται τόσο στα πρωτογενή στοιχεία που αντλούν οι αισθήσεις μας, όσο και στη σύνθεση των ετοιμοπαράδοτων φημών. Έτσι ο Haneke εξ' αρχής ανεβάζει τον πήχη, τοποθετώντας την ιστορία του σε συνθήκες υπαρκτής πραγματικότητας. Την πραγματικότητα όπως τη βιώνει και την κατασκευάζει ο μέσος άνθρωπος.


Βρισκόμαστε στα πρώτα έτη του 20ου αιώνα, σ' ένα προτεσταντικό χωριό της Γερμανίας. Η αγροτική οικογενειοκρατική κοινωνία διοικείται από τις ετερόκλητες και συγκοινωνούσες εξουσίες του Βαρόνου, του ιατρού και του παππά. Αυστηροί κανόνες, τυπικοί και άτυποι, ρυθμίζουν τη συμπεριφορά του χωριού. Όμως σε ανύποπτο χρόνο, τη φαινομενική ευημερία ταράσσουν γεγονότα βάναυσης και νοσηρής εγκληματικότητας! Οι εκτελεστές της εγκληματικής πράξης άγνωστοι. Ή καλύτερα άπιαστοι. Η εγκληματική διαδικασία είναι βαθύτερη. Οι ρίζες της χωμένες βαθιά στο οργανικό σχήμα αυτού του τόπου. Σερβίρονται στα εκκλησιαστικά δισκοπότηρα. Φουντώνουν ως φωτιές μέσα στη νύχτα κάτω απ' το παχύ δέρμα της επιβεβλημένης τυπολατρίας. Χύνονται σαν δάκρυα βροχής και πόνου, μέσα από ενδοφλέβια χορήγηση χυδαιότητας.


Αυτή η κοινωνία δεν έχει εικόνα στον καθρέφτη. Ή καλύτερα δεν έχει καθρέφτες. Ο μεγαλύτερος τρόμος όλων είναι η σκέψη της αποκάλυψης των κατηγοριών, της αλήθειας. Η λήθη βασιλεύει. Τα αρσενικά είναι οι εκφραστές μιας ανελέητης κυνικότητας. Τα θηλυκά οι ένοχοι μιας σιωπηλής συγκατάβασης. Τα παιδιά πλάθονται κατ' εικόνα και κατ' ομοίωση. Με λευκές κορδέλες στα μπράτσα. Κατάμαυρες απ' τα δαχτυλικά αποτυπώματα των ενηλίκων. Αλυσίδες φιμώνουν τα ένστικτα, διακρατούν τα χέρια έξω απ' τα σκεπάσματα, κυρήττοντας μια τυπολατρική αθωότητα. Τα πόδια ανοιχτά. Μια διαδικασίας συμμόρφωσης. Συμμόρφωσης στην κοινωνία που δεν έχει εικόνα στον καθρέφτη. Η βία συντηρείται και ανακυκλώνεται μέσα στο μπούστο μιας τυποποιημένης και υποκριτικής ανόρθωσης.


Ήδη όμως είπαμε πολλά για την ταινία! Θα μπορούσαμε να πούμε πολλά περισσότερα. Ο Haneke έχει χαρακτηρισθεί πολλάκις ως ένας πειθαρχημένος αρχιτέκτονας. Τόσο στη φόρμα όσο και στα νοήματα. Αυτή η μαθηματικοποιημένη τελειομανία στη "μέτρηση" των κάδρων και της αφήγησης "αδίκως" τον έχει καταστήσει συγκρίσιμο με κινηματογραφιστές όπως ο Bergman και ο Dreyer. Και λέω αδίκως, διότι ο Haneke είναι αυτοτελής, έχει το δικό του γνήσιο στυλ. Κάνοντας μια "απρεπή" σύγκριση μπορούμε να εντοπίσουμε κοινά στοιχεία. Όμως το προγενέστερο σινεμά είναι πάντα καταδικασμένο να είναι το σημείο αναφοράς μας, ως προγενέστερο, αφαιρώντας στους ύστερους το δικαίωμα, ή καλύτερα την πιθανότητα, των κοινών τόπων. Πάντως μιας και μιλήσαμε για μαθηματική επιμέλεια της κινηματογραφικής φόρμας, οφείλουμε πρωτίστως να αναφερθούμε σε σκηνοθέτες όπως ο Howard Hawks ή ο John Ford. Γιατί αυτή εισήγαγαν το αναλυτικό ντεκουπάζ. Την πλέον γεωμετρική μέθοδο τεμαχισμού του χώρου. Η οποία αποσκοπεί στη σημασιοδότησης μιας στιβαρής μονοσημίας της απεικονιζόμενης πραγματικότητας. Ο Haneke, αν και ακολουθεί μια μαθηματική πειθαρχία στις αισθητικές επιλογές, στη σκηνοθεσία και στην αφήγηση, αποσκοπεί στο ακριβώς το αντίθετο. Να απαλλάξει τα αντικείμενα (και τα υποκείμενα) από μια δηλωτική μονοσημία. Να τα θέσει σε διαρκή κίνηση, μέσω αναπάντητων ερωτημάτων. Που σχηματίζουν εν τέλει μια ταινία δίχως περίγραμμα. Ανοικτή και εύπλαστη. Μια ταινία δοκιμιακή.

Κατά τη γνώμη μου το Das weisse Band είναι το τελειότερο δείγμα γραφής του Michael Haneke. Αν και είναι πολύ δύσκολο να επιλέξεις ανάμεσα σε αριστουργήματα. Θα μπορούσαμε να γράφουμε τόμους εγκυκλοπαίδειας για να αναλύσουμε την γεωμετρική χωροθέτηση του κάδρου, την διαχείριση του off χώρου, αλλά και τον τρόπο σύνδεσης, και κυρίως συνέργειας, των (θεωρητικά) αυτόνομων σεκάνς που απαρτίζουν τον φιλμικό χρόνο.

Όσον αφορά τη χωροθέτηση του χώρου μπορούμε να εντοπίσουμε μια μοναδική λειτουργικότητα στη στοίχιση των αντικειμένων και των υποκειμένων. Πέραν της αισθητικής επιλογής του κεντραρίσματος που επιτυγχάνει μια μοναδική ατμόσφαιρα, τα υποκείμενα στοιχίζονται με έναν στοχαστικά αιτιολογημένο τρόπο. Μπορούμε για παράδειγμα να δούμε τη σκηνή της σκάλας, με το βαρόνο να βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο σε σχέση με τον παιδαγωγό. Μια σκηνή αντεστραμμένης στηλίτευσης της τυπικής εξουσίας που ασκεί ο πρώτος στον δεύτερο. Καθώς ουσιαστικά ο βαρόνος είναι υποτελής στον παιδαγωγό όσον αφορά την μοίρα και την "τύχη" των παιδιών του. Τέτοιες σκηνές θα δούμε πολυάριθμες φορές στο Das weisse Band. Άλλη μια επιλογή που χρήζει αναφοράς είναι αυτή της αμόρσας, που αρέσκεται να χρησιμοποιεί ο Αυστριακός σκηνοθέτης. Αποσκοπώντας όχι τόσο σε μια διαυγή χαρτογράφηση τυο χώρου, αλλά κυρίως στο ευμετάβλητο όρισμα του "μπροσθόφυλλου" και του "οπισθόφυλλου" μιας διυποκειμενικής εφημερίδας.

Ενδιαφέρον θα είχε να μιλήσουμε και για την διαχείριση του off χώρου. Είναι γνωστό ότι ο Haneke επιλέγει συνειδητά να αφήνει τη βία εκτός κάδρου. Όχι όμως και εκτός της ταινίας. Ο off χώρος επικοινωνεί υπόγεια με τον on χώρο, διαπράττοντας ένα νοερό τραύμα εντός του θεατή. Το οποίο αποκτάει χαοτικές εκτάσεις κυριεύοντας τα συναισθήματα. Καθώς ενσωματώνεται πλαστικά με τη φύση της δραματουργίας. Για την λειτουργική αξιοποίηση του off χώρου σημαντικό αντικείμενο αποτελεί η πόρτα. Μπορούμε να αναφέρουμε χαρακτηριστικά τις σκηνές που ο παπάς "τιμωρεί" σε off χώρο τα παιδιά του. Τη σεκάνς που ο μικρός γιος του ιατρού περιφέρεται μες στη νύχτα αναζητώντας την αδερφή του. Τι σεκάνς; Ή εκείνη της αυτοκτονίας, που διαπράττεται σχεδόν ολόκληρη σε off χώρο.


Για τη δραματουργία τι να πούμε; Ο Haneke μας είχε συνηθίσει για την κινηματογραφικότητα του. Όμως εδώ μας εκπλήσσει και με την αρτιότητα του σεναρίου. Η κάθε σεκάνς αποτελεί αντικείμενο εξονυχιστικής μελέτης. Και όμως, παρά την κομψοτεχνία και την αυτοτέλεια των σκηνών, το μεγαλύτερο κατόρθωμα είναι ο τρόπος σύνδεσης-συνέργειας. Ο Haneke επιλέγει να συνδέει τις επιμέρους σκηνές με ποικίλους τρόπους. Όπως χειροπιαστά, με χαρακτηριστικότερη τη σκηνή με τη "δολοφονία" του πουλιού. Όπου μας προϊδεάζει για το συμβάν στη σκηνή που η κόρη ψάχνει το ψαλίδι, και μας κοινοποιεί το πεπραγμένο λίγο αργότερα στη σκηνή της διαπίστωσης του πατέρα. Ένας άλλος τρόπος σύνδεσης ων σκηνών είναι ιδεολογικός. Με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη σκηνή όπου ο παπάς κάνει κήρυγμα στο γιο κατά του αυνανισμού. Και έπειτα μεταφερόμαστε στο σπίτι του ιατρού για να παρακολουθήσουμε μια αυνανιστική ερωτική πράξη. Ενώ τέλος, δε λείπει και η υπαινικτική σύνδεση των επιμέρους σκηνών. Για παράδειγμα, η σκηνή όπου ο μικρός ακροβατεί στη γέφυρα και ο μετέπειτα διάλογος μας πληροφορεί υπαινικτικά για μια κοινωνία θρησκευτικού φανατισμού. Με το συγκεκριμένο σινεθεατικό αίσθημα να μεταφέρεται και να επαληθεύεται κατά μήκος της δραματουργίας.

Το Das weisse Band είναι αναμφισβήτητα μια από τις πολύ μεγάλες ταινίες της δεκαετίας. Αξίζει περισσότερες από δύο θεάσεις. Δε θα ήταν παράτολμο να το χαρακτηρίσουμε ήδη ως κλασσικό. Και τον Haneke έναν από τους κορυφαίους δημιουργούς της 7ης των Τεχνών.
Βαθμολογία 10/10