Au hasard Balthazar

Σκηνοθεσία: Robert Bresson
Παραγωγής: France / Sweden / 1966
Διάρκεια: 95'

Το Au hasard Balthazar χαρακτηρίστηκε από την παγκόσμια κριτική ως μία από τις συνθετότερες ταινίες του Bresson, αλλά και το αριστούργημά του. Προσωπικά ο χαρακτηρισμός συνθετότερες με βρίσκει αντίθετο. Και αυτό διότι, εδώ τα κάδρα του Bresson εμφορούνται από μια πρωτόγνωρη αισθητικά ποιητική, ικανή να σε παρασύρει στον βαθύ εσωτερικό ρυθμό της. Ενώ και η σχεδόν γραμμική αφήγηση της ιστορίας, που εκκινεί από τη γέννηση του Μπαλταζάρ(ενός γαϊδουριού) και καταλήγει στο θάνατό του, καταστρατηγεί εν μέρει την ιδιοσύστατη και πολυδιάστατη αφαιρετικότητα που συνήθως συναντάμε και στην αφήγηση του Bresson. Έτσι νομίζω πως το Au hasard Balthazar δια της αρετής της συμπυκνωμένης απλότητας, για τα μέτρα πάντα του σκηνοθέτη, αποτελεί μια από τις πιο προσιτές ταινίες του, και ακόμα μια ικανή πρόταση σύστασης και για κοινό χωρίς προγενέστερη εμπειρία σ' αυτό το ιδιότυπο σινεμά.

Ας πούμε δυο λόγια για την υπόθεση. Ο Μπαλταζάρ του τίτλου είναι ένας γάιδαρος. Θα τον παρακολουθήσουμε απ' τη μέρα της γέννησης του. Συνώνυμο της παιδικότητας, της αθωότητας, της ανεμελιάς και της αγάπης, όπως αυτή φωτίζεται στα ολοστρόγγυλα μάτια της Marie. Της πρώτης και ανήλικης αφεντικίνας του. Μας τυφλώνει. Η σπαρακτική μέρα που θα πεταλωθεί για να γίνει ενεργό ον της παραγωγικής διαδικασίας δε θα αργήσει. Από τότε θα τον παρακολουθήσουμε να αλλάζει διαδοχικά παραγωγικά χέρια -ανθρώπινα βρωμόχερα- γνωρίζοντας ένα εύρος συμπεριφορών που εκκινούν από τη συμπάθεια και καταλήγουν ως τη βαναυσότερη αποκτήνωση. Περιμετρικά του γαϊδάρου απλώνεται το μωσαϊκό της ανθρωπόμορφης ζωής. Με τον φακό να εστιάζει κυρίως στην πανέμορφη, αλλά και εσωτερικά βασανισμένη Marie(Anne Wiazemsky). Και να διαγράφει γύρω από αυτή έναν μικρό ομόκεντρο κύκλο εντός αυτού που ορίζει τη ζωή του Μπαλταζάρ.


Το Au hasard Balthazar μπορεί να μην είναι η πιο αντιπροσωπευτική ταινία του Bresson ως δείγμα γραφής, όμως είναι το απόλυτο κινηματογραφικό επίτευγμα και το ικανότερο να περιγράψει αυτολεξεί τις πεποιθήσεις του δημιουργού σχετικά με την υποκριτική. Άλλωστε, στην πρωτοποριακή θέση Bresson-ηθοποιός έχω αναφερθεί εκτενέστερα και στο παρελθόν. Στον Bresson οι ηθοποιοί είναι μοντέλα. Δεν ερμηνεύουν, τουλάχιστον με τον τρόπο που η ερμηνεία μας παραπέμπει στην θεατρική υποκριτική. Οι ηθοποιοί είναι αντικείμενα. Υπεύθυνοι μόνο για το χώρο που καταλαμβάνουν εντός του κάδρου, και για το βάρος που ζυγίζουν εντός της αποδραματικοποιημένης αφήγησης. Υπό αυτές τις συνθήκες γίνεται ευκόλως αντιληπτό, ότι το γαϊδούρι είναι ο ιδανικός πρωταγωνιστής σε αυτόν τον επαναστατικό κινηματογράφο. Και αυτό διότι η ερμηνεία του συνίσταται εξ' ολοκλήρου στην ιδιότητα του να παρίσταται (ή να μη παρίσταται) εντός του κάδρου. Η επίτευξη της απόλυτης φυσικότητας, και της μέγιστης εξοικείωσης -μέσω της μη εκπαίδευσης, της μη εμπειρίας, και ακόμα καλύτερα της μη συναίσθησης- κατά τη διάρκεια του φιλμαρίσματος. Balthazar: το ιδανικό μοντέλο.

Το Au hasard Balthazar αναγνώστηκε παγκοσμίως και όχι άστοχα, δεδομένων των θρησκευτικών καταβολών του Γάλλου σκηνοθέτη, ως μια αλληγορία για τη ζωή του Ιησού, απ' τη γέννηση ως τη σταύρωση. Ο Ιησούς προσωποποιείται στο γαϊδουράκι. Και τα αλληλοδιαδεχόμενα λερωμένα χέρια στα οποία εκπίπτει ο Balthazar, συνιστούν όλες τις δοκιμασίες στης οποίες υποβλήθηκε ο Θεάνθρωπος για να καθαιρέσει τις αμαρτίες από τους ιδιοκτήτες τους. Βέβαια μια τέτοια ανάγνωση προσγειώνει το έργο και αδικεί κατάφορα την υπερπλήρη δημιουργία του Bresson, που απέχει παρασάγγας απ' το να υπάρχει ως ένα απλό χριστιανικό εμβόλιο. Στον κινηματογράφο, και στην Τέχνη γενικότερα, το ξεψάχνισμα ενός οποιουδήποτε έργου έχει την εξής ιδιότητα: να μην είναι. Το ξεψάχνισμα είναι η Τέχνη του μη όντος. Υπό την έννοια ότι οποιαδήποτε ανάγνωση δε δύναται να δρα αποκλειστικά προς οποιαδήποτε άλλη. Και έτσι, μέσω του πλήθους των έτερων ματιών διαγράφεται ένας άπειρος ορίζοντας θεάσεων.


Έτσι θα συνεχίσω το κείμενό μου προτείνοντας μια εναλλακτική προσέγγιση: Το πόνημα του Bresson συνιστά ένα αριστουργηματικό δοκίμιο για τα περιορισμένα όρια της ανθρώπινης ελευθερίας. Η εκκίνηση του στοχασμού ξεκινάει με τον Μπαλταζάρ. Ο Μπαλταζάρ ως το "ζώο του ανθρώπου" δεν είναι ποτέ ελεύθερο. Αποτελεί κτήμα. Τη στιγμή της γέννησης του μπορεί να γνωρίζει την αγάπη απ' τις καρδιές των παιδικών συντρόφων του, αυτή η αγάπη όμως δε δύναται να το ανυψώσει. Είναι απλώς ένα κτήμα διοχέτευσης αγάπης. Απ' τη στιγμή του πεταλώματος, μια κομβική στιγμή καθώς ορίζεται η είσοδος του στον κόσμο της παραγωγικής διαδικασίας, θα γνωρίσει όλη την βαναυσότητα του να τελείς κάτω από τους ιδιοκτησιακούς ζυγούς κάποιου άλλου. Του οποιουδήποτε άλλου.


Ανεβαίνοντας την ιδιοκτησιακή πυραμίδα και καταλήγοντας στον αυτόνομο και ιδιόκτητο άνθρωπο θα περιμέναμε να αντικρύσουμε ελεύθερες υπάρξεις. Η ανθρώπινη ελεύθερη βούληση είναι πολυδιαφημισμένη. Όμως, η ανθρώπινη ελευθερία συναντάται μόνο στην παιδική ηλικία. Η στιγμή της ενηλικίωσης(μαγική η σεκάνς όπου η Marie αποχαιρετά την παιδικότητα μ' ένα δάκρυ) συνιστά και την χειραφέτηση από την ελευθερία. Η ενηλικίωση δεν αναφέρεται σε κάποια συγκεκριμένη στιγμή, αλλά στο χρονοσύμπλεγμα όπου όλη η προ-παιδεία του ατόμου(όπως το πετάλωμα στον Μπαλταζάρ) το ενσωματώνει πλαστικά στο κοινωνικό σώμα. Η βία του προσωπείου και της εικόνας είναι τόσο ισχυρή που το άτομο δεν ανήκει πλέον στον εαυτό του, αλλά στο προσωπείο του. Να, η καταστρατήγηση της ελευθερίας! Και αυτή η απόσταση του προσωπείου από τον ρευστό, άυλο εαυτό δηλώνεται απ' τον Bresson ως το μέτρο της αμαρτίας.

Αν κοιτάξουμε προσεκτικά όλους τους ήρωες είναι κυριευμένοι από πάθh και αμαρτίες που καταλύουν την πνευματική ελευθερία τους. Ο πατέρας είναι φυλακισμένος σε έναν εαυτό περήφανο. Υποταγμένος σ' ένα τεχνητό ον που αυθαίρετα οικειοποιήθηκε. Με παρόμοιο τρόπο λειτουργεί και η συμμορία του χωριού. Επιστρώνοντας της πράξεις της καταναγκαστικά με ένα αγριόχρωμο μέταλλο. Αν πάμε λίγο μακρύτερα, στον μέθυσο "ασκητή", θα παρατηρήσουμε κυριολεκτικά την αλλοιωτική επίδραση του εξωτερικού αλκοόλ στη μύχια υπόσταση. Ενώ, ακόμα και ο νεαρός φίλος της Μarie πάσχει από μια άλλη ασθένεια που τον καταλαμβάνει. Όντας φυλακισμένος σ' ένα τοπίο της μνήμης, το οποίο θεοποιεί, αρνείται να συνηδειτοποιήσει πως η μνήμη ανήκει σ' έναν χρόνο περασμένο και προ καιρού σαπισμένο. Αυτό που ο Σοπενχάουερ έλεγε:"Πιστεύουμε ότι νοσταλγούμε ένα μακρινό τόπο, ενώ στην πραγματικότητα νοσταλγούμε μόνο το χρόνο που ζήσαμε εκεί, τότε που ήμασταν πιο νέοι και πιο φρέσκοι. Έτσι λοιπόν μας ξεγελάει ο χώρος: φορώντας τη μάσκα το χρόνου." Τέλος, κάπου εκεί κάνει την είσοδο του και το Μπρεσονικό χρήμα και συγκεκριμένα ο φιλάργυρος μυλωνάς. Σ' έναν κομβικό διάλογο με τη Marie, θα καταλάβουμε πως το χρήμα δεν αναφέρεται στα χαρτονομίσματα. Αλλά στην κυριαρχία του ενός έναντι του άλλου κατά τη διάρκεια μιας συναλλαγματικής διαδικασίας. Το χρήμα λοιπόν αποτελεί το κυριότερο έμβλημα ψευδαίσθησης, αυτό που υποτάσσει τον άνθρωπο σ' ένα παιχνίδι κυριαρχίας, υποδουλώνοντας στους όρους του ανθρώπινες ζωές. Ή καλύτερα κόσμους. Άλλωστε το χρήμα έχει αποτελέσει βαθύτερο στοχασμό στο σινεμά του Bresson, ορίζοντας το ως αφέντη των εγκοσμίων, στην ομώνυμη ταινία του.


Κομβικός ήρωας είναι και η Marie, την οποία αφήσαμε για το τέλος. Η Marie εκπροσωπεί την ελεύθερη ύπαρξη. Μπορεί να υπάρξει ελεύθερα; Εντός αυτού του συμπλέγματος ανθρωπολογίας, η απάντηση είναι αρνητική. Η επιδίωξη της ελευθερίας την στρέφει σ' έναν τόπο φυγής. Καταδικασμένο να επαναλαμβάνεται σε κάθε τόπο, μη μπορώντας να βρει εκπλήρωση. Μέχρι τελικά και η Marie να υποδουλωθεί στο σχέδιο φυγής της και τους συμβιβασμούς που αυτό προϋποθέτει. Η απόλυτη ελευθερία είναι ο θάνατος λέει ο Bresson. Χωρίς να ορίζει επιθανάτιους παραδείσους. Αλλά κοιτώντας το γεγονός του τέλους με μια λυρική ποίηση, ως την λύση ή και τη λύτρωση από τα δουλικά εγκόσμια δεσμά. Και όλα αυτά μέσα από κάδρα σπάνιας ομορφιάς, τα οποία (σχεδόν) παραδόξως λούζονται από τις σπαραξικάρδιες μελωδίες του "Piano Sonata No.20" του Σούμπερτ.
Βαθμολογία 10/10