The Elephant Man

Σκηνοθεσία: David Lynch
Παραγωγής: USA / 1980
Διάρκεια: 124'

John Merrick ή άνθρωπος ελέφαντας, εσύ από ποιο μπαλκόνι τον κοιτάς; Ο John Merrick(John Hurt) είναι μια στρεβλωμένη ανθρωπομάζα, παραμορφωμένη κατά πολύ για να αποκαλείται ανθρωπόμορφη. Αυτή την ανωμαλία εκμεταλλεύεται ο Bytes, ένας τσιρκολάνος, που τον εκθέτει σ' ένα τσίρκο για τέρατα ώστε να βγάζει τα βιοποριστικά. Παράλληλα, δεν παραλείπει να ασκεί εξουσία πάνω στον ανίσχυρο John, εκτονώνοντας τα δικά του, εξ ανέχειας, καταπιεσμένα ένστικτα. Ο Frederick Treves(Anthony Hopkins) είναι ένας ιατρός με ενδιαφέρον στη μελέτη ανθρωπόμορφων τεράτων, επιδιώκοντας, καλυμμένα, την εσωτερική ανάδειξη-αναγνώριση μέσω αυτών. Όταν θα δει τον John Merrick θα σπεύσει να τον αναλάβει υπό την κατοχή του, προσφέροντάς του έναν υγιέστερο(;) τρόπο ζωής, και κάνοντάς τον κατά έναν τρόπο, "επιστημονικό", αξιοθέατο στους κοσμικούς κύκλους.


Το "The Elephant Man" κινηματογραφικά μας εκπλήσσει. Όχι απαραίτητα ευχάριστα. Μας εκπλήσσει διότι δε συναντάμε τα προσφιλή στο σινεμά του Lynch σχήματα. Η αφηγηματική αναρχία έχει αντικατασταθεί με μια σχεδόν παραδοσιακή γραμμική αφήγηση. Ενώ και η συνήθης πύκνωση στη μετάδοση της πληροφορίας έχει υποκατασταθεί με επαναληπτικά μοτίβα που αποσκοπούν στην υπερσαφήνιση των εκπεμπόμενων μηνυμάτων. Είτε γιατί ο δημιουργός δεν πιστεύει στην εικόνα του, είτε γιατί δε πιστεύει στο κοινό του, είτε επειδή θέλει να κοινωνήσει την ταινία σ' ένα μεγαλύτερο κοινό. Άλλωστε, ας μη ξεχνάμε ότι προτάθηκε για 8 oscars. Η μουσική, σχεδόν ισοβαρές στοιχείο με την εικόνα στον κινηματογράφο του Lynch, επαναπαύεται σε πιο τυποποιημένες επιλογές, συμβαδίζοντας και με τις ανάγκες της γραμμικής πλέον ιστορίας. Και έτσι το ψυχεδελικό κομμάτι, αυτό που χαρακτηρίζει το δημιουργό, αφήνεται αποκλειστικά στη φωτογραφία του Freddie Francis, στους εκπληκτικούς ασπρόμαυρους πίνακές του.


Θα ήθελα όμως να επιστρέψω μ' ένα παράδειγμα για αυτό που χαρακτηρίζω ως υπέρμετρη προσπάθεια αποσαφήνισης απ' την πλευρά του δημιουργού. Στα εναρκτήρια λεπτά, όταν ο Frederick Treves θα πάρει υπό την κατοχή του τον John Merrick, θα γίνουμε μάρτυρες μιας πραγματικά αριστουργηματικής σκηνής. Τη σκηνή που ο ιατρός γνωρίζει το "πειραματόζωό" του στους συναδέλφους του. Η κάμερα κοιτάει εναλλάξ τον John Merrick πίσω από μια κουρτίνα και τα βλέμματα των ιατρών. Τι αριστουργηματική σκηνή; Η μετατόπιση απ' το τσίρκο των δρόμων στο τσίρκο των επιστημονικών συνεδρίων. Και όλο αυτό μόνο με μια σκηνή. Λίγο αργότερα, σεναριακά πλέον, θα παρατηρήσουμε επίσης ένα αριστουργηματικό εύρημα. Η επίσκεψη κάθε επώνυμου στο νοσοκομείο όπου "περιθάλπεται" ο John Merrick, συνοδεύεται με το ανάγνωσμα των κοσμικών στηλών των εφημερίδων της επόμενης μέρας. Όπου και φυσικά πρωταγωνιστούν οι χθεσινές επισκέψεις, δίνοντάς τους έτσι το χρίσμα μιας κοσμικής δεξίωσης, παράστασης, ή ενός πιο εκλεπτυσμένου τσίρκου. Άλλο ένα αριστουργηματικό εύρημα! Στη συνέχεια θα παρακολουθήσουμε δια του λόγου την διευθύντρια να επιπλήττει τον ιατρό Treeves για την "εκμετάλλευση" του John Merrick. Ενώ λίγο αργότερα θα παρατηρήσουμε τον συγκλονισμένο Treeves, επίσης δια του λόγου(που σχεδόν ποτέ καλλίοπτος), να συνειδητοποιεί ότι λειτουργεί όπως ο προκάτοχός του Bytes. Με αποτέλεσμα ο Lynch να υπογραμμίζει το υπογραμμισμένο, κάνοντας εν τέλει μια μουντζούρα.


Στα του "The Elephant Man" επί της ουσίας παρακολουθούμε μια σωρεία ανθρώπων να κακοποιούν τον ασθενέστερο John Merrick. Παρά το απάνθρωπο βάρος των ενεργειών τους η ματιά του Lynch δε γίνεται ποτέ κριτική. Αρνείται να εκπέσει σε μια συζήτηση ψευτο-ηθικής. Αντίθετα, όπως η Βιριδιάνα του Bunuel, κοιτάει τις πράξεις να ξεδιπλώνονται φυσικά πίσω απ' τα κίνητρα των κατόχων τους. Κίνητρο: το πρόσταγμα του πνεύματος προς την ύλη -το σάρκινο σώμα μας- που προκύπτει από την διαμόρφωση του πνεύματος μέσα στη μήτρα του πολιτισμού-υλικού κόσμου. Οι πράξεις φερειπείν του Bytes καθρεφτίζουν το βιοποριστικό άγχος και την ανάγκη ανταπόδοσης της υλικής εξαθλίωσης που έχει βιώσει. Η φροντίδα του ιατρού Treeves προκύπτει απ' το εγωκεντρικό κίνητρο ανάδειξης μέσω της επιστημονικής μελέτης του John Merrick. Και ούτω καθ' εξής. Δεν υπάρχει αυτό που η ηθική ονομάζει καλό ή κακό. Μόνο κίνητρα, αχρωμάτιστα, ή μάλλον χρωματισμένα από τη συμβίωσή μας με τον πεπερασμένο υλικό κόσμο, που πυροδοτούν τις πράξεις μας.

Σε αυτά τα πλαίσια ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο παθητικός ήρωας John Merrick. Ο John Merrick είναι ένας ήρωας που δε διεκδικεί, δεν αγωνίζεται. Στην ουσία, είναι ένας ήρωας σπασμένος -όπως σπασμένος ο κάθε κακοποιημένος- που μόνο ελπίζει. Η αναφορά στη Βίβλο έχει ξεκάθαρη χροιά. Ο Merrick λοιπόν μόνο ελπίζει. Όχι στην καλή μέρα, αλλά απλά σε μια καλύτερη μέρα. Είναι πρόθυμος να ανταλλάξει την επίγεια κόλαση που βιώνει, για μια άλλη πιο ήπια κόλαση. Αλλά όχι για τον Παράδεισο! Είναι ο ίδιος, παραμορφωμένος από τον κύκλο της ζωής, που 'χει πειστεί για τη διαφορετικότητά του. Δικαιώνοντας, κατά έναν τρόπο, τις άνισες συμπεριφορές εις βάρος του. Αρνείται να κοιταχτεί στον καθρέφτη, αρνείται να ξορκίσει την επιφάνεια, και να αποδεχτεί τον εαυτό του. Ο φόβος της επαλήθευσης του ψέματος της εικόνας τον στοιχειώνει. Σπασμένο το "είναι". Για αυτό και η θυσία. Θυσιάζουμε μόνο ό,τι δεν είμαστε...


Βέβαια ο Lynch κάνει κάτι ασυγχώρητο για το σινεμά του Bunuel: ανθρωπισμό. Θεωρεί πως η επίδραση των πρωταρχικών εγωκεντρικών κινήτρων που υπαγορεύουν τις πράξεις μας, δύναται να εξαλειφθούν. Να αποκοπούν από την εξωτερική πολιτισμική μήτρα που επενεργεί πάνω μας, και να ενταχθούν μέσα στο γενόμενο σύμπαν μιας διαπροσωπικής σχέσης. Όπου το "Εγώ" παράγεται ως το συσσωμάτωμα των ατομικοτήτων που συνθέτουν την εκάστοτε ανθρωποσχέση. Όπως συμβαίνει εν τέλει και μεταξύ του John Merrick και του Frederick Treves. Η σχέση τους παύει να είναι συναλλακτική. Πατάει σε έναν βαθύτερο ενσυναισθηματισμό και αποκτά μια αγνή διάσταση αλληλοσυμπλήρωσης και πραγματικού ανιδιοτελούς ενδιαφέροντος. Μια αισιόδοξα νότα μας κατακλύζει..

Όμως, το ερώτημα είναι άνθρωπος ή ελέφαντας; ή μήπως σε τι διαφέρει το δίποδο ζώο που καλείται άνθρωπος σε σχέση με την υπόλοιπη αγέλη;
Βαθμολογία 8/10