Edvard Munch

Σκηνοθεσία: Peter Watkins
Παραγωγής: Sweden/ Norway/ 1974
Διάρκεια: 210'


Άλλο πράγμα ο πολιτισμός κι άλλο η τέχνη. Μη γελιόμαστε! Καλό είναι να μην τα συγχέουμε...


Η τέχνη δεν είναι αστραφτερά φωτάκια σε χώρους κοινωνικών χαχάνων. Ούτε πολυτελή ρούχα σε ζαρωμένα κορμιά είναι η τέχνη. Ούτε καν λόγοι και λόγοι περί τεχνικής και ιστορία της αισθητικής. Όχι δεν είναι έτσι η τέχνη. Η τέχνη δε βουρτσίζει τα δόντια της κάθε βράδυ στις δώδεκα. Ούτε το πρωί φοράει τη γραβάτα της να πάει για δουλειά. Η τέχνη δεν είναι τυπικές χειραψίες. Ούτε λευκά γάντια. Δεν είναι καν μια αίθουσα σινεμά, ένας χώρος θεατρικός, μια gallery, δεν είναι τα grafiti στους τοίχους, δεν βρίσκεται ούτε στις κιτρινισμένες σελίδες ενός βιβλίου. Όλα αυτά είναι πολιτισμός. Πολιτισμός: ο τρόπος που η κοινωνία προσεταιρίζεται έργα ανθρώπων- που στην πραγματικότητα ανήκουν μονάχα στον μοναδικό τους τρόπο να αισθάνονται- και τα εντάσσει στην ανθρώπινη "διάνοια" ανήδονα, ανώδυνα και ανέπαφα. Ο πολιτισμός ευλογεί τα γένια του, άρρηκτα συνδεδεμένος με το κοινωνικό οικοδόμημα. Είναι πολιτισμένος ο πολιτισμός. Η τέχνη όμως είναι αλήτισα και εξόριστη. Δεν εκσπερματώνει με κουρδισμένα χειροκροτήματα. Στις πληγές της ο πόνος, εκεί και ο οργασμός της.


Είναι επικίνδυνο να ασχολείσαι με την τέχνη. Δε σημαίνει εσωτερική ανάταση, ούτε καν κάποια ικανοποίηση. Τουλάχιστον όχι εισπρακτέα. Η τέχνη σημαίνει μια ανεξάντλητη πάλη. Ένα θηρίο που σε τρώει η τέχνη. Και τα έργα της γεννιούνται στο ενδιάμεσο αυτής της πάλης με αίμα κόκκινο, κανονικό. Είναι επικίνδυνη η τέχνη. Σε αφανίζει, σε τρώει. Σε αναιρεί. Σε πληγώνει. Σε ανοίγει. Δε συμφιλιώνεσαι με το θηρίο. Η συμφιλίωση σημαίνει την ώρα που η τέχνη θα 'χει φύγει. Δεν έχει εισιτήριο. Η ευαισθησία των αισθήσεων η μόνη δίοδος: ικανή και αναγκαία. Η τέχνη είναι Κραυγές. Και Ψίθυροι. Κι εσύ είσαι εκεί, μόνο αν αντέχεις να τις στεγάσεις. Με το δικό σου τρόπο. Το δικό σου θηρίο. Τη δική του κραυγή. Που είναι η ηχώ του άλλου.

Πάνω σε αυτές τις αρχές ο Watkins συμπτύσσει το πορτραίτο του Munch. Γιατί ο Watkins εκτός από εξαιρετικός σκηνοθέτης -πράγμα που εμφανίζεται στην ιδιόρρυθμη γλώσσα του με τα τρε γκρο πλάνα και την χρωματική διάθεση που συγγενεύει τρομακτικά με την παλέτα του μεγάλου Νορβηγού ζωγράφου- εδώ λειτουργεί και σαν βιογράφος. Δεν είναι ιστοριογράφος ο βιογράφος. Ο βιογράφος είναι καλλιτέχνης. Καλείται να στεγάσει με το βλέμμα του τα (ασήμαντα ως προς τον εαυτό τους) γεγονότα κάποιας ζωής και να τα αναστήσει μετατρέποντας τα σε μια ανώτερη αλήθεια. Ο βιογράφος -σε όποια γλώσσα κι αν γράφει- είναι το βλέμμα του εκφράζει, όχι τη ζωή του άλλου. Κι αυτό δεν είναι αυθαίρετο. Αναπόφευκτο είναι. Ακόμα κι αν μιλούσαμε για αυτοβιογραφία το ίδιο θα ίσχυε: αφού μετά από ώρες, μέρες ή χρόνια όταν επιστρέφουμε στον εαυτό μας, δεν είμαστε πια οι ίδιοι, δεν είμαστε πια εμείς. Μόνο που η απόδοση προϋποθέτει μια ευαισθησία. Την αρχή να γίνεις ο αισθητήρας του άλλου. Δεν είναι τις ρυτίδες που προσπαθεί να αποτυπώσει ένα καλλιτεχνικό πορτραίτο, ή μια βιογραφία. Ούτε καν ένα lifting προσπαθεί. Μόνο σφυγμοί και ανάσες τα υλικά του.


Και ο Watkins παρατηρεί τις μέρες και το έργο του Munch έτσι όπως οι ανάσες και οι σφυγμοί του Νορβηγού φτάνουν στο πρόσωπό του. Τον παρατηρεί στην ανελέητη κόντρα και απαξίωση που γνώρισε το έργο του από τη θεσμοθετημένη κριτική. Καταλογίζοντας του μομφές που αγγίζουν τα όρια της δεισιδαιμονίας. Και που αποδεικνύουν το ανέπαφο του πολιτισμού, ή του πολιτισμένου κόσμου, με την καλλιτεχνική ουσία. Ακόμα, σε αυτή τη βιογραφία του Munch, ο Watkins ρίχνει βάρος στα παιδικά χρόνια και την πρόωρη απώλεια μητέρας και αδερφής από φυματίωση. Αλλά και στα εφηβικά χρόνια, του ανεκπλήρωτου έρωτα που τον στιγμάτισε. Κι όλα αυτά δεν τα παρατηρεί φαινομενολογικά. Είναι περισσότερο ο αντίκτυπος, ή η σκιά τους -το σκοτάδι και το ψύχος της- που ορίζουν το εσωτερικό του Munch. Μέσα από τα μύχια του γίνονται όλα πιο ορατά απ' ότι θα συνέβαινε με όποια αυτολεξεί δήλωσή τους. Και όλα αυτά τα τραύματα βρίσκονται εκεί, αυτούσια στην τέχνη του, στη ζωγραφική του. Απ' τις βίαιες χαρακιές στον καμβά, που σχίζουν το σώμα να εξέλθει η θλίψη, ως τα λιωμένα χαρακτηριστικά των προσώπων. Έτσι όπως μένει ο κόσμος άμορφος και αδιάφορος, σαν όχλος, όταν ο έρωτας μένει αναπάντητος.


Μη μείνει και η τέχνη αναπάντητη. Edvard Munch: όταν η κραυγή του Munch δόνησε τον Watkins...