La grande bellezza

Σκηνοθεσία: Paolo Sorentino
Παραγωγή: Italy / France / 2013
Διάρκεια: 142'

Η τέλεια ομορφιά του Πάολο Σορεντίνο είναι μια όμορφη πόλη. Η πόλη των ανθρώπων. Ανθρώπων αδύναμων. Ανθρώπων γοητευτικών. Ανθρώπων σαρκαστικών. Τυχοδιώκτων. Ανθρώπων σπλαχνικών. Κυνικών. Ανθρώπων πληγωμένων. Ερωτικών. Ανθρώπων εύθραυστων. Ανθρώπων, κυρίως, ματαιόδοξων. Που μπορούν να αφιερώσουν ολόκληρη τη ζωή τους για να χτίσουν μια κοσμική εικόνα που θα τους εξασφαλίσει μια θέση ανυψωμένη στην κοινή αντίληψη. Μια θέση διαχωρισμένη από τη γενικευμένη μετριότητα. Όμως όταν τα φώτα σβήνουν, και η γιορτή των μεταμφιεσμένων φτάνει στο πέρας της, τα ρούχα και τα φτιασίδια επανατοποθετούνται προσεκτικά στη ντουλάπα. Τα ψέματα, οι ψευδαισθήσεις αποκαλύπτονται. Οι συγκριτικές κλίμακες καταργούνται. Στην ιδιωτική του κάμαρη ο καθένας έρχεται αντιμέτωπος με την ατομική απόγνωση, με την απελπισία. Εφιάλτες που ηχούν εκκωφαντικά. Τρομακτικά εκκωφαντικά. Οι πληγές μένουν ξεσκέπαστες. Ορθάνοικτες. Τις παρατηρείς. Κρυφά μπορεί και να τις αγαπήσεις. Μια μυστική απόλαυση. Είναι οι ρίζες σου.

Και η σκηνοθετική βιρτουοζιτέ του Σορεντίνο, που τόσο έχει κατακριθεί για επιδεικτική διάθεση στο παρελθόν, εδώ είναι ο πιο κατάλληλος δρόμος για να διεισδύσει στην περιπάθεια της ανθρώπινης ψυχής. Σ’ αυτό τον ομιχλώδη θάλαμο. Όπου η εγωτική φλυαρία και η ατομική πανωλεθρία δεν απέχουν όσο υπαινίσσονται οι λέξεις, αλλά ενυπάρχουν άρρηκτα και ταυτοχρονικά στην ψίχα του ανθρώπινου υλικού.

Ο άνθρωπος απ’ όπου κι αν προέρχεται, έχει ένα προσωπικό μερτικό στο παγκόσμιο φορτίο της θλίψης. Αυτό μας συμφιλιώνει. Μας κάνει να αγαπιόμαστε. Να έχουμε αγαπηθεί. Μια νοσταλγία που έχει διάρκεια και δε γνωρίζει λύτρωση. Πορευόμαστε στην ίδια πλευρά της ζωής.

Το μέλλον είναι υπέροχο.

Dwaj ludzie z szafa

Σκηνοθεσία: Roman Polanski
Παραγωγής: Poland / 1958
Διάρκεια: 15

Βγήκαμε από το νερό. Διασχίσαμε το σκοτεινό βυθό. Την άμμο που ρουφάει την υγρασία από τα δάκρυα. Στη θέση όπου βρίσκονταν τα βράγχια, οι πνεύμονες μας δεν είχαν ακόμα σχηματιστεί. Επινοήσαμε βήματα. Ακολουθήσαμε το μαλλιαρό σχοινί που σταδιακά γινόταν σπάγκος, λεπτός και με βελούδινη αφή. Η άκρη, αυτού που ήταν σχοινί και μετά σπάγκος και τώρα νήμα, οδηγούσε στην καρδιά της πόλης. Από το κεφάλι της εξείχαν σκουριασμένες σιδερόβεργες. Βρισκόταν ακόμα υπό κατασκευή.  Η πόλη, η γη και το σώμα που κάποτε ήταν -που είναι- της θάλασσας.

Με πνευμόνια που δεν ήταν ακόμα έτοιμα να δεχτούν τον συσκευασμένο αέρα περπατήσαμε στους αφιλόξενους δρόμους που αργότερα θα ονομάζαμε ως την πολεοδομία του να είσαι ξένος. Μακρύ αδιέξοδο η οδοποιία των αναγκών. Τα παράθυρα κοιτούσαν σ’ άλλα παράθυρα. Και άλλα παράθυρα κοιτούσαν άλλα παράθυρα. Που ήταν κλειστά. Ο ήχος της θάλασσας μια μακρινή ανάμνηση. Οι ανάγκες δε γεννιούνται. Κατασκευάζονται. Και πάνω τους καρφώνονται νέες ανάγκες και σταυροί. Από φανταχτερό ξύλο. Οικοδομούνται στην επιθυμία για εκπλήρωση. Στην επιθυμία, όχι στην εκπλήρωση. Καθώς προχωράς μεγαλώνει το σακούλι των αναγκών. Φαρδύ μπαλόνι τα θεμέλια.  

Κι αφού ο ουρανός έπεσε στη γη, παρατεταγμένος σε μικρά αιχμηρά τμήματα, που έδειχναν πρόσωπα σπασμένα και σύννεφα, εμείς πήραμε τον δρόμο της επιστροφής. Τον δρόμο τον απαρασκεύαστο. Τον δρόμο προς τη θάλασσα. Εκεί, ένα παιδί έφτιαχνε ψηλά κάστρα από άμμο, προς επιδιόρθωση των επινοημένων δακρύων. Ζωή είναι η θάλασσα.

Venus in Fur

Σκηνοθεσία: Roman Polanski

Παραγωγή: France / Poland / 2013

Διάρκεια: 93’

Η μεγαλύτερη ολοκλήρωση επέρχεται μέσα από την ηδονή του πόνου και την ανύψωση του εξευτελισμού.

Ό,τι και αν πιστεύεται από την κοινή γνώμη, ο δημιουργός-σκηνοθέτης (και ο δημιουργός σε οποιοδήποτε άλλο πεδίο) είναι ο πιο ανυπεράσπιστος άνθρωπος. Είναι ο γυμνός άνθρωπος. Καθώς αυτό που διακυβεύεται κατά το στάδιο της δημιουργίας είναι ένα κομμάτι αλήθειας που είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένο με το είναι του. Η δημιουργία για αυτόν είναι μια διαδικασία απέκδυσης. Το ζητούμενο είναι να φτάσει στο βάθος της γύμνιας. Στα έγκατα της αλήθειας του. Υπό αυτή την άποψη, είναι ανυπεράσπιστος απέναντι από τους συνεργάτες του. Είναι γυμνός. Είναι ήδη εκτεθειμένος. Δεν υπάρχει η στρατηγική κρύπτη. Κόντρα στην απολυταρχική ασπίδα του δημιουργού, οι φαινομενολογικές σχέσεις εξουσίας είναι ανεστραμμένες. Όσο κυρίαρχος φαντάζει, τόσο εξαρτημένος είναι από τους συνεργάτες και από τις υπηρεσίες που του παρέχουν. Αν κάποιος δεν ανταποκριθεί όλο το δημιουργικό οικοδόμημα μπατάρει. Ναυαγεί, κι αυτός είναι παράλυτος μέσα στην ιδιωτική καμπίνα του. Στην ουσία είναι δέσμιος αυτών. Η εξουσία του δεν αντικατοπτρίζει παρά τον βαθμό εξάρτησής του. Η ύπαρξή του συνιστά την εξάρτηση από τους συνεργάτες-υπηρέτες του. Δηλαδή, κυριαρχούν και εξουσιάζουν οι υπηρέτες. Η δική του φαινομενολογική εξουσία δεν είναι παρά ένα άλλο όνομα για τον εξευτελισμό της εξάρτησης.

Η γύμνια του δημιουργού δεν τελειώνει ούτε με το πέρας της δημιουργικής διαδικασίας. Συνεχίζεται επ’ άπειρον. Το έργο, και ο δημιουργός κατ’ επέκταση, βρίσκονται ανυπεράσπιστοι απέναντι από τον λαϊκό φορέα της κριτικής, ή τον πιο εκλεπτυσμένο της επιστήμης της τέχνης, που είναι έτοιμοι να παραβλέψουν την οντολογία του έργου και να το υποβαθμίσουν σε σύμβολο, ή σε παράγοντα που φέρει κάποιο μήνυμα. Κοινωνικό, πολιτικό, ηθικό, ψυχολογικό, φιλοσοφικό ανάλογα με τα προτάγματα και τις πεποιθήσεις της κάθε οπτικής. Η ομήγυρη αρέσκεται στο να αναγάγει το έργο σε κάτι άλλο. Να του αποδίδει ένα σημαίνον. Δε μπορεί να δεχτεί την αυθυπαρξία του. Ότι το έργο είναι αυτό και τίποτα άλλο. Έτσι, ο δημιουργός, δέχεται για άλλη μια φορά, το πλήγμα, ή την ηδονή του εξευτελισμού.

Και ο Polanski στο Venus in Fur σκηνοθετεί, από μια άποψη, όχι μια ταινία, αλλά ένα τμήμα που αφορά τη διαδικασία παραγωγής μιας ταινίας/παράστασης. Αφού αυτό που βλέπουμε επί ενενήντα και κάτι λεπτά είναι ο δημιουργικός διάλογος μεταξύ ενός σκηνοθέτη και ενός ηθοποιού που προετοιμάζουν μια παράσταση. Παρ’ όλα αυτά η ταινία δεν στερείται τίποτα απέναντι σ’ ένα ολοκληρωμένο φιλμικό περιβάλλον. Κόντρα στη σύγχρονη γλώσσα που τείνει να γίνεται όλο και πιο εξωστρεφής, βασισμένη στην σκοπιμότητα του αποτελέσματος, ο Polanski σκηνοθετεί με μια νοσταλγική εσωστρέφεια. Υπενθυμίζοντας πως η διαδικασία της δημιουργίας δεν είναι ένα σκαλοπάτι ή ένα μηχανιστικό προ-στάδιο της τελικής ταινίας. Η δημιουργική διαδικασία οφείλει να είναι μια εσωτερική περιπλάνηση, μια ολοκληρωμένη εμπειρία, που δεν αφορά κάτι που έπεται, αλλά τη ζώσα στιγμή και μόνο αυτή.

Το Τραγούδι Των Πορτοκαλιών

Σκηνοθεσία: Γιάννης Λεοντάρης

Παραγωγή: Ελλάδα / 1999

Διάρκεια: 15’

«Τα λουλούδια του κήπουσιγά-σιγά με ξαναθυμηθήκανε.

Όταν ήλθα τα βρήκα θλιμμένα.

Τώρα αναρριχήθηκαν στους τοίχους,

στο σώμα μου, στο σπίτι.

Αυτά, για τα φυτά του κήπου μου.

Κι εγώ φυτό, σαν τον κισσό θέλω υγρασία

που κάνει κακό στην υγεία μου.

Μα και η Τέχνη κακό κάνει.

Τόσο κακό όσο η βροχή στα στάχυα

που τόσο είχα αγαπήσει στα παιδικά μου χρόνια.»

Αλέξης Ακριθάκης

Αν τα πορτοκάλια είναι καλά για μένα. Είναι καλά για αυτήν, για αυτήν και για εκείνη. Ξεμυαλίζει αυτή η αίσθηση που υπήρξε πριν απ’ την καταστροφή. Κι ενεργοποιεί τις ενδορφίνες μέσα μου. Αποτραβιέμαι από την ακινησία του εφήμερου. Τους ήχους του πραγματικού που μένουν έξω απ’ το δέρμα μου. Αφήνομαι στο αρωματικό τραγούδι των πορτοκαλιών. Στη δίνη του ζώου που εισβάλλει μέσα μου. Μπαίνει το φως μες τη σπηλιά. Κι αυτό που μέχρι χθες ήταν σκόνη και ανέγγιχτο γίνεται πάχνη ποτισμένη από την ένταση των πορτοκαλιών.

Η γη και ο ουρανός ανασυντάσσονται. Γεωμετρίες και αναλογίες ούτε κάθετες ούτε παράλληλες. Κινούμαι ακατάστατα σε άξονες που δεν έχουν κανέναν νοητικό ειρμό. Ελίσσομαι. Αναδύομαι μέσα από αυτό που τρέφεται από θάλασσα και ήλιο. Αν τα πορτοκάλια είναι καλά για μένα. Είναι καλά για αυτήν, για αυτήν και για εκείνη. Τα σώματα, αυτό που αποκαλούμε σώματα, ξεφλουδίζονται από τις κακουχίες. Απογυμνώνονται από το περιττό. Δοτικά στο άγγιγμα. Δοτικά σε χέρια χωρίς δάχτυλα που τραγουδάνε. Το ζώο μέσα μου κι εγώ γινόμαστε ένα πράγμα ενιαίο χωρίς πράγμα. Η πόλη, κι ό,τι μπορεί να οργανωθεί σε λογική, αποχωρούν. Στεκόμαστε κάτω από έναν ήλιο που δεν ζητάει εξηγήσεις. Ήταν λάθος που αποδώσαμε στις Σειρήνες το τραγούδι τους. Υπάρχουν μέρη που το τραγούδι δεν το ακούς, που δε σφυρηλατείς τη γνώση, κι ούτε απαιτείται κάποιος βαθμός συγκέντρωσης. Υπάρχουν μέρη που είναι η μουσική που αισθάνεσαι. Δίχως άμυνες. Παραδομένα.

Le passe

 

Σκηνοθεσία: Asghar Farhadi
Παραγωγή: France / Italy / 2013
Διάρκεια: 130’

 

Παρελθόν ή η προοπτική της αμφιβολίας

Ο Ashgar Farhadi εγκλωβίζει τους χαρακτήρες του και τους θεατές σ’ ένα υψηλής συναισθηματικής πολυπλοκότητας περιβάλλον, και μοιάζει να εμπαίζει αμφότερους σχεδόν φετιχιστικά. Μέσα από συνεχείς ανατροπές και μια αφήγηση πυκνή σε πληροφορία, επιφέρει συνεχείς διακυμάνσεις κατά τη διάρκεια της θέασης, κρατώντας την αγωνία και την ένταση ψηλά, ενώ παράλληλα προκαλεί στους ήρωες του συγκινησιακό κομφούζιο. Μάλιστα, όσον αφορά τον εμπαιγμό και τον σαρκασμό προς θεατές και ήρωες, προσωπικά μου θυμίζει τον μαιτρ της αγωνίας, τον Alfred Hitchcock. Ο Hitchcock συνήθιζε να υποβάλλει τους ήρωες του σε μια σειρά από γεγονότα και δοκιμασίες για τα οποία οι ίδιοι είχαν πλήρη άγνοια. Εν αντιθέσει, ο θεατής είχε πλήρη γνώση. Η ανισότητα αυτή είχε ως αποτέλεσμα οι χαρακτήρες να μην ανταποκρίνονται στον βαθμό ετοιμότητας των θεατών. Να παρουσιάζονται ανυποψίαστοι ως προς το φιλμικό πεπρωμένο, και κατ’ επέκταση ανυπεράσπιστοι απέναντι στη μοίρα. Κάτι που καθιστούσε τη θέαση για τον παντογνώστη θεατή ιδιαίτερα αγωνιώδη.

Θα μπορούσαμε να πούμε πως παρόμοια είναι και τα αφηγηματικά τεχνάσματα στο κινηματογραφικό σύμπαν του Farhadi. Εδώ βέβαια η αφήγηση δεν προωθείται τόσο από μια αλληλουχία γεγονότων, αλλά κυρίως από τον συναισθηματικό αντίκτυπο και τις διακυμάνσεις των αντιδράσεων που προκαλούν τα γεγονότα στους ήρωες. Γεγονότα που λόγω της παραπάνω φόρτισης αποκτούν μια βαρύτητα σχεδόν τραγωδιακή. Ο Farhadi, σε αντίθεση με τον Χίτσκοκ που αναφέρθηκε, παρέχει πυκνές πληροφορίες τόσο στον θεατή όσο και στους χαρακτήρες. Ωστόσο, οι ήρωες, καθώς εμπλέκονται εντόνως συναισθηματικά με την παρεχόμενη πληροφορία, δε μπορούν να διαχειριστούν τη γνώση όπως ο αποστασιοποιημένος θεατής, μ’ επακόλουθο να φέρονται είτε φανατισμένα, είτε αυτιστικά. Έτσι, μοιάζουν πάλι να μειονεκτούν έναντι των θεατών. Και ως εκ τούτου προκύπτει, παρομοίως, μια συσσωρευμένη ένταση/αγωνία κατά τη διάρκεια της θέασης.

Στο Le passé, η Marie καλεί στο Παρίσι τον Ahmad, οι οποίοι βρίσκονται εν διαστάσει εδώ και 4 χρόνια, για να επικυρώσουν το διαζύγιο τους. Παράλληλα, η Marie πρόκειται να παντρευτεί τον Samir, ο οποίος κουβαλά στην πλάτη του την πρόσφατη απόπειρα αυτοκτονίας της γυναίκας του, η οποία βρίσκεται σε κώμα. Ο επικείμενος γάμος θα φέρει σε κοινή στέγη και τα τρία παιδιά που έχουν η Marie και ο Samir από προηγούμενους γάμους. Την ίδια ώρα, η Lucie, η μεγαλύτερη κόρη, έχει συσχετίσει την αυτοκτονία της γυναίκας του Samir με τη μητέρα της.

Σ’ αυτό το περίπλοκο μωσαϊκό γεγονότων και προσώπων, αυτός που αποδεικνύεται κύριος αφηγηματικός μοχλός, μάλλον κόντρα στο προσδοκώμενο, είναι ο Ahmad. Και είναι ο Ahmad, καθώς ελέω της πολύχρονης απουσίας του, είναι αυτός που δεν είναι συναισθηματικά μπλεγμένος με τα γεγονότα. Η μη εμπλοκή μοιάζει να είναι ένα ασύγκριτο πλεονέκτημα. Καθώς η οπτική του δεν υποκύπτει στους περιορισμούς της συσχέτισης. Κι έτσι, αυτή του η καθαρότητα στέκεται καταλυτική ούτως ώστε να εκμαιεύσει απ’ τους υπόλοιπους και να ανασύρει στην επιφάνεια θαμμένα συναισθήματα, εγωισμούς κι αβεβαιότητες. Στοιχεία που πυροδοτούν έναν δραματικό ιστό ανήσυχο και συγκινησιακά φορτισμένο.

Αναμφίβολα, η ένταση των χαρακτήρων εκτρέφεται από την αμφιβολία! Οι ανεξιχνίαστες αιτίες των γεγονότων τους καθιστά ευάλωτους. Ευάλωτους απέναντι σ’ αυτό που θα αποκαλούσαμε μοίρα. Υποσυνείδητα αντικαθιστούν αυτή την αβεβαιότητα με τη δική τους «στενή» (υψηλός δείκτης εμπλοκής) οπτική καθώς προβάλλουν στα γεγονότα τις εκδοχές των προσδοκιών και των φόβων τους. Εν κατακλείδι, στο le passé, το παρελθόν δε γίνεται ποτέ παρελθόν. Δε μένει στο παρελθόν. Δεν γίνεται ανάμνηση. Ένα πέπλο αμφιβολίας αγκαλιάζει τα γεγονότα. Η προοπτική της αμφιβολίας παρίσταται και επιμένει. Όπως θα λεχθεί σε κάποιο σημείο και δια στόματος της επιστήμης, υπάρχει πάντα ένας βαθμός αμφιβολίας στο οτιδήποτε. Μια αμφιβολία που παραλύει την όραση. Την καθιστά μυωπική. Όπως υπογραμμίζει ο Farhadi, μόνο ο θεατής, ο παρατηρητής, ο αποστασιοποιημένος έχει το προνόμιο της ολικής θέασης. Άλλωστε, στο σπάνιας κινηματογραφικότητας τελευταίο πλάνο, ο Samir κλείνει την πόρτα για να μη δει κανένας άλλος αυτό που ούτε ο ίδιος δε θα σταθεί ικανός να δει. Και δε θα σταθεί ικανός γιατί το βλέμμα του –κυριευμένο από την προκατάληψη της συσχέτισης- δε μπορεί να ανταποκριθεί ολικά στο θέαμα που του παρέχεται. Στο θέαμα που καταγράφεται ολικά και που φανερώνεται απλόχερα στους υπολοίπους μέσα από ένα αδιαμφισβήτητο, αποστασιοποιημένο γενικό πλάνο.

Gloria

Σκηνοθεσία: Sebastian Lelio
Παραγωγή: Chile / Spain / 2013
Διάρκεια: 110' 

Η Γκλόρια είναι ήδη γιαγιά και μητέρα. Πίσω απ’ τα χοντρά της γυαλιά διακρίνεις μια γυναίκα ζώσα, γυναίκα με πάθος. Αρνείται να υποταχθεί άδοξα στη λογική της παραίτησης των συνομηλίκων. Ζει με νεότητα τον εαυτό των πενήντα οχτώ χρόνων. Κοιτάζει τον έρωτα. Κινείται. Γελάει. Μετέχει στη ζωή. Της επιτρέπει το τραύμα.

Σ’ ένα μπαρ, άτυπο χώρο γνωριμιών, θα γνωρίσει τον 65χρονό Ροδόλφο. Ενδίδει στην ακαριαία έλξη. Ζουν μαζί για λίγο. Ο Ροδόλφο, παρά τις προσπάθειες, θα της δοθεί με μετριοπάθεια. Αντανακλαστικά της ηλικίας. Η Γκλόρια επιμένει ακόμα κι όταν γίνεται αντιληπτό ότι ο παρτενέρ δεν μπορεί να ακολουθήσει. Ο καθαρός της έρωτας είναι γρήγορος για αυτόν. Η Γκλόρια δεν εθελοτυφλεί, επιμένει. Προσπαθεί να εμπνεύσει τον ακραίο έρωτα. Όχι από πίστη σε κείνον, αλλά από πίστη στον εαυτό της. Η Γκλόρια είναι η γυναίκα που δε φοβάται να επαναλάβει τις εμπειρίες της νεότητας. Ακολουθεί την φρέσκια και αμείωτη θερμοκρασία της ζωής. Ακόμα κι αν είναι υποχρεωμένη να πληρώνει μονομερώς το τίμημα. Να δέχεται βαθιά την πληγή. Κάθε φορά πιο βαθιά, πιο αιχμηρά. Καθώς οι γύρω της, μεγαλώνοντας, σκληραίνουν. Αποσύρονται, οχυρώνονται στις βεβαιότητες και την ασφάλεια μιας ζωής που έχει ήδη παρέλθει. 

Ο Σεμπάστιαν Λεόλιο κινηματογραφεί με ειλικρίνεια τους χαρακτήρες του. Η κάμερα μοιάζει απλώς να παρευρίσκεται. Αφήνοντας την ελευθερία να υπάρξουν αβίαστα στο χώρο και το χρόνο. Μέσα σ’ αυτό το ώριμο κινηματογραφικό περιβάλλον η Παουλίνα Γκαρσία αποκαλύπτει εκ βαθέων μια μοναδική Γκλόρια. Μια Γκλόρια που φωνάζει στίχους των τραγουδιών, τους δίνει μια εξωτερική ζωή, προσπαθώντας να φέρει την πραγματικότητα πιο κοντά στη δική της.

Ako

Σκηνοθεσία: Hiroshi Teshigahara
Παραγωγή: Japan / 1965
Διάρκεια: 28'

Ήμουν 16 χρονών τότε. Το μόνο που θυμάμαι είναι ότι δε μπορούσα να βηματίσω με βεβαιότητα σε μια ευθεία γραμμή. Η ασάφεια των ήχων, οι αντανακλάσεις των πραγμάτων σε μια θολότητα, όριζαν ένα συνεχές μες το οποίο μπορούσα να υπάρχω χωρίς ενοχές. Ήμουν 16 χρονών τότε. Θυμάμαι, με εντυπωσίαζε η σταθερή ροή του νερού στο στόμιο της πηγής, η συνέπεια με την οποία η νύχτα οδηγούταν στη μέρα. Εμένα οι μνήμες μου ήταν εικόνες διάσπαρτες, μικρές αιχμηρές εγκοπές που επέστρεφαν από αιχμηρά τοπία θανάτου.  Ήμουν 16 χρονών τότε. Συνέβαιναν τόσα και τόσα που ήταν πρόθυμα να με χτυπήσουν πριν γίνουν γνώση, πριν γίνουν παρελθόν.

Το αγόρι με κοιτάει στα μάτια. Αλλά δε ξέρει τι βλέπει. Βηματίζω μαζί του. Κι αφού δεν έχω χάρτη, βηματίζω προς όλες τις κατευθύνσεις. Ο δρόμος είναι σιωπηλός μα όχι αμήχανος. Οι φωνές κοιμούνται. Κάτω απ’ το έδαφος, κάτω από αυτό που δεν έχει γίνει ακόμα διαδρομή. Τα όνειρα, μέρα ή νύχτα, δεν αρκούν. Είναι όμως όνειρα, κι οι κραυγές είναι πιο φιλικές, απ’ όσο μακριά κι αν έρχονται. Ήμουν 16 τότε και ξημέρωνε. Δε φτάνουμε ποτέ νέοι στο θάνατο. Κι ο θάνατος μας παραλαμβάνει χωρίς να μπορεί να μας κακομεταχειριστεί. Ήμουν 16 χρονών τότε, και τώρα, μέσα σ’ αυτό το σώμα των 16 ετών, νιώθω σα να μπήκα σε σπασμένο σπίτι.