Elena

Σκηνοθεσία: Andrei Zvyagintsev
Παραγωγή: Russia / 2011
Διάρκεια: 109'

Με το Elena ο Andrei Zvyagintsev ολοκληρώνει την άτυπη τριλογία Ανθρώπου-Περιβάλλοντος. Εννιά χρόνια νωρίτερα, με το Vozvrashchenie, με το οποίο συστήθηκε παγκοσμίως, τοποθετήθηκε για την απόσταση που έχει πάρει ο ανθρώπινος πολιτισμός απ' τη φύση και στοχάστηκε στην ανέφικτη επιστροφή. Τέσσερα χρόνια αργότερα, με το Izgnanie, ο Ρώσσος auteur αντιπαραβάλλει τον αστικό τρόπο ζωής με αυτόν της υπαίθρου. Η πλάστιγγα γέρνει δραματικά προς την πόλη, αφού ο άνθρωπος έχει αποξενωθεί τόσο από τη Φύση όσο και από τη φύση του. Στην τελευταία του ταινία, την Elena, ο άνθρωπος έχει αντικαταστήσει οριστικά το φυσικό περιβάλλον με το κοινωνικό. Ζει, σχεδόν αυτόνομα, μέσα στο κοινωνικό φρούριο που έχει επινοήσει.

Απ' το πρώτο κιόλας εκθαμβωτικό μονοπλάνο, όπου ο Andrei Zvyagintsev κινηματογραφεί την ανθισμένη φύση στο εξωτερικό μιας πολυτελούς μονοκατοικίας, μας υπενθυμίζει ότι η φύση πλέον υπάρχει έξω απ' το σπίτι. Σπίτι = ο οίκος του ανθρώπου. Ο άνθρωπος έχει επιλέξει μια μοναχική πορεία, κατασκευάζοντας ένα τεράστιο κοινωνικό οικοδόμημα. Στο αποκορύφωμα της επίπλαστης πλάνης του, το κοινωνικό περιβάλλον είναι αυτόνομο, αυτάρκη, αναπτύσσεται μακριά από τη φύση, ενέχει τη δύναμη μιας απόλυτης Θεότητας. Ωστόσο, είναι σχεδόν αυτονόητο -αν αναλογιστούμε τους πρώτους πόρους αυτού του κοινωνικού περιβάλλοντος, και ότι εν αρχή είναι η Φύση- ότι οτιδήποτε δημιουργείται εντάσσεται, αναπόφευκτα, στο φυσικό περιβάλλον που προϋπάρχει. Η Φύση είναι η μήτρα του παντός. Και συνεπώς και του κοινωνικού περιβάλλοντος, αλλά και κάθε άλλου περιβάλλοντος. Αφού κάθε περιβάλλον δημιουργείται μέσα σε αυτή.


Ο Andrei Zvyagintsev στην Elena δεν θα κονταροχτυπήσει τη Φύση με τον ανθρώπινο πολιτισμό. Αυτό συνέβη, σε ένα βαθμό, στο Izgnanie. Εδώ θα κάνει μια βαθιά τομή στις ανθρώπινες συμπεριφορές και πρακτικές, και θα στοχαστεί στους λόγους εκείνους που καθιστούν το κοινωνικό/αστικό περιβάλλον (σχεδόν) καθολικά προτιμητέο έναντι του φυσικού περιβάλλοντος. Άμαξα του σε αυτή την δοκιμολογία είναι η Elena του τίτλου. Μια γυναίκα με μικροαστικές ρίζες, η οποία τα τελευταία χρόνια έχει παντρευτεί έναν εύπορο αστό. Ο Ρώσσος σκηνοθέτης παρατηρεί τη συμπεριφορά και τις δράσεις της. Τις επιλογές της. Όλες μεταφρασμένες στο κοινωνικό συμβόλαιο. Και υπαγορευμένες απ' την ανάγκη της επιβίωσης. Τόσο τη δική της. Όσο και της φυλής της(οικογένεια).


Τι είναι λοιπόν αυτό που καθιστά το αστικό πλαίσιο προτιμητέο για τον άνθρωπο σε σχέση με το φυσικό; Στη Φύση συναντάμε απόλυτους νόμους. Το μικρό ψάρι τρώει το μεγάλο. Το λιοντάρι το λαγό. Υπάρχουν θεμελιώδεις φυσικές σταθερές που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά των ατόμων. Στο αστικό περιβάλλον, που είναι ένα υποπεριβάλλον του φυσικού, τα πράγματα δε θα μπορούσαν να είναι πολύ διαφορετικά. Εδώ οι άνθρωποι οργανώνονται σε τάξεις. Η αστική τάξη χαίρει των προνομίων της εφαρμόζοντας την κυριαρχία της έναντι της μικροαστικής. Εγκεκριμένοι θεσμοί(παιδεία, παραγωγική λειτουργία, εργασία κλπ) παίζουν το ρόλο του μηχανικού ρυθμιστή. Ενώ η παγκόσμια σταθερά του κοινωνικού συστήματος μοιάζει να είναι το χρήμα.


Μεταξύ όμως φυσικού και αστικού περιβάλλοντος υπάρχει μια σημαντική διαφορά. Στη φύση, αν και όλοι οι λαγοί δεν θα αποτελέσουν θηράματα του λιονταριού, ο λαγός δε μπορεί να γίνει λιοντάρι και το λιοντάρι δε μπορεί να γίνει λαγός. Αυτό είναι απόλυτο. Επίσης οι φυσικοί νόμοι είναι απόλυτοι. Για παράδειγμα η βαρύτητα είναι καταδικασμένη να εκφράζεται πανταχόθεν με τον ίδιο τρόπο. Αντίθετα, στο κοινωνικό περιβάλλον, αν και η μικροαστική τάξη είναι καταδικασμένη να υποστεί τα δεινά της ασθενέστερης θέσης της, υπάρχει ένα ψευδεπίπλαστο παραθυράκι. Ο μικροαστός μπορεί να μετεξελιχθεί σε αστό. Ενώ, και η παγκόσμια σταθερά, το χρήμα, φαινομενικά μπορεί να αλλάξει ιδιοκτήτες, ή ακόμα και να αλλάξει τον τρόπο που συμβαίνουν τα πράγματα. Για να χρησιμοποιήσουμε ένα παράδειγμα απ' την ταινία, η εισαγωγή στο Πανεπιστήμιο προϋποθέτει συγκεκριμένες μαθησιακές επιδόσεις. Ωστόσο, ακόμα κι αν αυτές δεν επιτευχθούν, υπάρχει το χρήμα για να επηρεάσει τη νομοτέλεια βάσει της οποίας συμβαίνουν τα πράγματα. Στη φύση δεν υπάρχει κανένα παραθυράκι. Ένας καρπός που ωριμάζει, είναι καταδικασμένος να αποσχιστεί απ' το δέντρο. Μόνο και μόνο αυτό το ψευδεπίπλαστο παράθυρο ελπίδας εξασφαλίζει την πανανθρώπινη αφοσίωση στο κοινωνικό οικοδόμημα, και την απόλυτη προτίμηση του έναντι του φυσικού. Γιατί εδώ, ο λαγός μπορεί να γίνει λιοντάρι. Κι ακόμα κυριότερα, κάθε λαγός έχει το δικαίωμα να θέλει να γίνει λιοντάρι.

Ο Andrei Zvyagintsev ασφαλώς και διαποτίζει με ειρωνεία τις παραπάνω θέσεις. Αφουγκράζεται την παραφωνία της μετεξέλιξης του ανθρώπου από φυσικό ζώο σε ζώο κοινωνικό. Διακωμωδεί το μυωπικό αίσθημα την ανθρώπινης επιτυχίας. Αλλά και με μια γεύση μελαγχολίας επιστρέφει εκεί απ' όπου άρχισε.