Yojimbo

Σκηνοθεσία: Akira Kurosawa
Παραγωγής: Japan / 1961
Διάρκεια: 110'

Το χρήμα ως μοναδικό μέσο συναλλαγής και το σύγχρονο μοντέλο εργασίας ως μονόδρομος απόκτησής του, αποτελούν έναν τραγικό συνδυασμό που ενέχει δραματικές επιπτώσεις στον τρόπο που υπάρχουμε.

Για παράδειγμα, ένας εκπαιδευτικός εργάζεται. Όπως κάθε άλλος εργαζόμενος. Το έργο του, η διδασκαλία δηλαδή, έχει ως αποτέλεσμα, τουλάχιστον εν μέρει, το πλάσιμο χαρακτήρων. Ωστόσο, ένας εκπαιδευτικός δεν εργάζεται ούτως ώστε να διαμορφώσει χαρακτήρες, τουλάχιστον όχι αποκλειστικά. Συνήθως, το πρωταρχικό κίνητρο είναι η χρηματική ανταμοιβή. Όπως για κάθε άλλο εργαζόμενο σε κάθε άλλο επαγγελματικό κλάδο. Κατά συνέπεια, το χρήμα ως πρωταρχικό κίνητρο, αποσυνδέει τις πράξεις μας από τα άμεσα αποτελέσματά τους. Δεν εργαζόμαστε για να παράγουμε το έργο που εργαζόμαστε, αλλά για να αμειφτούμε για το έργο που παράγουμε. Συνεπώς αποσυνδεόμαστε από το αποτέλεσμα της εργασίας και των πράξεων μας. Διαπράττεται, δηλαδή, μια αποψίλωση και μια αντισημία στη σχέση αιτίου-αιτιατού. Έτσι, το συμπεριφορικό μας «είναι» αποδυναμώνεται. Χειρουργείται βιαίως. Μοσχεύεται στη θέση του μια επίκτητη (τεχνητή) συμπεριφορά. Μια συμπεριφορά που εκδηλώνεται με την επιτακτική ανάγκη για απόκτηση χρήματος, που συνδυαστικά με τη μονοπρόσωπη αγορά εργασίας, αποξενώνει εμάς από τις πράξεις μας, και συνεπώς, αδυνατεί την ευθύνη μας απέναντι στα έργα μας. Μας καθιστά δηλαδή επικίνδυνους.


Τι είναι όμως αυτό που κάνει το χρήμα τόσο ισχυρό ώστε να αποτελεί το πρωταρχικό κίνητρο της εργασίας; Ο άνθρωπος, ως ον ανικανοποίητο, επιζητεί αυτό που δεν έχει, την ικανοποίηση. Αυτή, στο σύγχρονο περιβάλλον, νοείται ως η εκπλήρωση των (συνεχώς πολλαπλασιαζόμενων) αναγκών του. Όμως, οι ανθρώπινες ανάγκες, δηλαδή η εκπλήρωση αυτών, στον σύγχρονο κόσμο, είναι μετρήσιμες μόνο οικονομικά. Συνεπώς, για τον άνθρωπο που προσδίδει στην επιθυμία της ικανοποίησης τον λόγο της ύπαρξης, το χρήμα, θεωρητικά το μέσο εκπλήρωσης των αναγκών, αποτελεί κάτι εξίσου αναγκαίο με την αναπνοή.

Το Yojimbo αποτελεί μια από τις πιο παρεκκλίνουσες ταινίες στη φιλμογραφία του Kurosawa, και μάλλον μία από τις πιο "δυτικές" του ταινίες. Στην κινηματογράφηση παρατηρούμε έναν σαφώς πιο γρήγορο ρυθμό από τον σύνηθες, ενώ όσον αφορά την αφήγηση, τα δάνεια από το γουέστερν (μουσική, θεματική ξεδίπλωση) και το νουάρ (φωτογραφία, ατμόσφαιρα μυστηρίου) είναι έκδηλα. Πέραν όμως όλων αυτών, όσον αφορά το περιεχόμενο, τα σχόλια του Kourosawa, μοιάζουν να απευθύνονται πιο πολύ από ποτέ στη μηχανική του Δυτικού κόσμου. Το Yojimbo είναι μπολιασμένο με τους Δυτικούς τρόπους, ακόμα κι αν η ιστορία τοποθετείται σ' ένα παραδοσιακό Γιαπωνέζικο χωριό.


Στο σύμπαν του Yojimbo ο νεκροθάφτης δεν εργάζεται για να προσφέρει έναν αξιοπρεπή θάνατο στους νεκρούς, αλλά για να χρηματιστεί. Ο σαμουράι δε χρησιμοποιεί το σπαθί του υπακούοντας στο νόμο της επιβίωσης, αλλά για να χρηματιστεί. Κι ούτω καθ’ εξής. Οι εχθρευόμενες ομάδες δεν παλεύουν μεταξύ τους από καθαρό μίσος, αλλά για να αποκτήσουν την απόλυτη οικονομική εξουσία και συνεπώς την εξουσία σε κάθε επίπεδο. Το κίνητρο που υπαγορεύει την πράξη κάθε ανθρώπου είναι η χρηματική ανταμοιβή. Όταν το κίνητρο διαφέρει, όπως στην μοναδική περίπτωση όπου ο σαμουράι λειτουργεί υπακούοντας σε μια εσωτερική ηθική, το υποκείμενο τιμωρείται.


Ωστόσο το σχόλιο του Kurosawa εκτείνεται μακρύτερα από την παθιασμένη φιλαργυρία. Στο Yojimbo, ο κόσμος που βλέπουμε είναι ένας κόσμος που καταστρέφεται. Ένας σχεδόν κατεστραμμένος κόσμος. Οι ανθρώπινες ανάγκες είναι κάλπικες. Αφού, αποδεδειγμένα, η ικανοποίηση είναι ένας ανέφικτος τόπος, οι ανθρώπινες ανάγκες δεν εκφράζουν την πραγματική ικανοποίηση, αλλά την επιθυμία μας για αυτή. Κι αφού η ικανοποίησή μας δεν πληρείται ποτέ, ενώ μερικές ανάγκες πληρούνται, δημιουργούμε συνεχώς νέες ανάγκες ταΐζοντας την ανεξάντλητη επιθυμία μας για ικανοποίηση. Συνεπώς, οι ανάγκες ειναι αυτοδημιούργητες. Ένας μηχανισμός αυθυποβολής. Στο εύθραυστο Yojimbo όλες οι ανθρώπινες ανάγκες αφανίζονται στη σκιά της επιβίωσης. Ωστόσο, οι άνθρωποι συνεχίζουν να πράττουν με πρωταρχικό καύσιμο την απόκτηση του χρήματος. Η διαφθορά και η αλλοτρίωση στο απώγειό τους. Θα μπορούσε να πει κανείς, πως τα κοινωνικά μοσχεύματα, οι ανθρώπινοι κώδικες, οι καλλιεργημένες συμπεριφορές έχουν αναπτυχθεί σε τέτοιο βαθμό που έχουν αντικαταστήσει την ανθρώπινη φύση.

Στο ασπρόμαυρο Yojimbo είναι όλα μαύρα. Κι ακόμα πιο μακριά υπάρχει μια ανατριχιαστική υπόνοια: αν είναι και η επιβίωση μια αυτοδημιούργητη ανάγκη; Τότε τι;

Sweet Movie

Σκηνοθεσία: Dusan Makavejev
Παραγωγής: English / French / Polish / Spanish / Italian / 1974
Διάρκεια: 98'

Στεφανωμένες πόρνες μπαίνουν στο Ναό, ανοίγουνε τα σκέλια στο βωμό, και ανταγωνίζονται την εικονική αγνότητά τους. Βλέπεις, ο Πατερούλης μπορεί να απαγόρεψε τον έρωτα, αλλά τις ευλόγησε με την αρετή του αυνανισμού! Ο παρθενικός υμένας διατηρήθηκε άθικτος. Ο ανέγγιχτος κόλπος συνώνυμο της αγνότητας. Κι άλλα οξύμωρα! Ο Dusan Makavejev, από το πρώτο κιόλας πλάνο του Sweet Movie έχει μια φρενήρη διάθεση να ειρωνευτεί αυτόν τον κόσμο. Αυτό τον τραγικό κόσμο μας.


Οι ήρωες στο Sweet Movie συναντιούνται σε τρισμέγιστα συμπόσια με περιττώματα, και σε κρεβάτια φετιχιστικών σεξουαλικών επιθυμιών. Τραγουδάνε, διασκεδάζουν, αυτό που με ευκολία θα χαρακτηρίζαμε με πνευματικό ξεπεσμό και παρακμή. Υπάρχει όμως μια παγίδα! Οι ήρωες του Sweet Movie μπορεί να υπακούουν σε ζωώδη ένστικτα, κι εν τέλει να φέρονται σαν ζώα, όμως υπάρχουν πολλές εκφάνσεις στη συμπεριφορά του ζώου.

Υπάρχει μια παγίδα στο να αναγνωρίζεις τι είναι ηθικό, τι αποκρουστικό, τι αηδιαστικό και να υψώνεις τον δείκτη απέναντί του. Κι ο θεατής, ο σύγχρονος άνθρωπος, πέφτει πολύ εύκολα σε αυτή την παγίδα. Την παγίδα των προδιαγεγραμμένων αντιλήψεων και των λοιπών βεβαιωτήτων.


Αναμφίβολα, το Sweet Movie απέχει πολύ απ' το να είναι μια λάγνα ταινία που αποσκοπεί στην πρόκληση. Ο Dusan Makavejev τοποθετεί το φιλμ σ' ένα πολύ στιβαρό και συμπαγές περιβάλλον, τόσο πολιτικά όσο και ιστορικά όσο και κοινωνιολογικά. Ένα συμπαγές περιβάλλον, όχι μόνο για το σύγχρονο άνθρωπο, αλλά και για την ανθρωπότητα.


Ο Dusan Makavejev μέσα σε αυτό το αντιαφηγηματικό φιλμικό περιβάλλον και τα οξύμωρα, αλλά και ακριβή, υπερρεαλιστικά διαλογικά μέρη μας υποσημειώνει ότι ο άνθρωπος είναι το λάθος την Ιστορίας ή της (αν)ιστορικότητας. Μιας Ιστορίας, που ως γνώση, αποτέλεσε το μεγαλύτερο εργαλείο ελέγχου και μόρφωσης των ανθρώπων. Το ό,τι αναγνωρίζουμε ως ηθικό προέκυψε άρρηκτα από τα κατάλοιπα της χριστιανικής ηθικής με την οποία διαποτιστήκαμε. Ή όποιας άλλης πολιτισμικής ηθικής στην οποία υποδουλωθήκαμε. Η απογοήτευσή μας για την ανεπιτυχία της επανάστασης ήταν άλλη. Πειστήκαμε/μας πείσανε για την αποτυχία, μέσα από την αδυναμία της πραγμάτωσής της επανάστασης. Μα η αποτυχία ήταν άλλη. Το ό,τι πάτησε σε ιδεώδη και ιδανικά που στη συνέχεια μετουσιώθηκαν σε ακλόνητους και αδιαμφισβήτητους λίθους. Ακλόνητοι λίθοι που με τη σειρά τους διεκδίκησαν το δικό τους μερίδιο στη θρησκεία και την ηθική. Κάπου μας σερβιρίστηκε υπογείως το μελλοντικό καπιταλιστικό όραμα. Φάγαμε. Μα αυτό το όραμα δεν ήταν ποτέ στα αλήθεια μελλοντικό. Άρρηκτα συνυφασμένο με την εγωτική φύση του ανθρώπου που διψούσε για επέκταση(πόλεμοι) και προσωπική ανάδειξη(ματαιοδοξία). Κάπου εκεί διαμορφωθήκαμε. Βέβαιοι για το ορθό και το λάθος. Πεποισμένοι για το αποδεκτό και το απαράδεκτο, ζήσαμε γλεντώντας τον δικό μας πνευματικό ξεπεσμό, την ολοδική μας ήττα της παρακμής. Λάθη της ιστορίας που ήπιαμε. Ακολουθήσαμε σαν υπνωτισμένοι τρόπους άλλων. Τρόπους άλλων που δεν έγιναν ποτέ δικοί μας, γιατί προλάβαμε να υποδουλωθούμε εγγύτερα στην ιδιοκτησία τους. Σ' όλα αυτά, τελικά, μοιάζουμε με τους χαρακτήρες του Sweet Movie. Μα η υπερβολική ομοιότητα δεν αφορά τους τρόπους. Προκύπτει από την κοινή αδυναμία μας -άκρο ασυνειδησίας- να αναγνωρίσουμε την κατάστασή μας και να αναγνωριστούμε.

Υπάρχει ζωή στη γη; Υπάρχει ζωή μετά τη γέννηση;


Και λίγο πριν το τέλος, ο Dusan Makavejev, σε μια σκηνή ασύλληπτης κινηματογραφικής ευστροφίας διδάσκει το αυτονόητο: Σε μια εποχή που τα πάντα είναι επιχρυσωμένα ή πασπαλισμένα με ζάχαρη, στην εποχή των μεταμφιέσεων, ο θάνατος μοιάζει με μοναδική σωτηρία. Όχι σαν λύτρωση. Μα, καλείσαι να εξέλθεις απ' το σύμπαν των μεταμφιεσμένων ειδώλων, να διανύσεις τον μοναχικό σου Γολγοθά, και να φονεύσεις ό,τι έχει αφεθεί ολοκληρωτικά στην παρακμή. Με οποιοδήποτε κόστος. Αναζητώντας ένα σημείο πλησιέστερο στο οριακό σημείο μηδέν. Όχι για μια νέα αρχή. Ανεπανόρθωτη η βλάβη του ό,τι υπήρξαμε σαν Ιστορία, σαν Ανθρωπότητα. Οφείλεις να αναζητήσεις ένα σημείο πλησιέστερο στο οριακό σημείο μηδέν. Όχι για συγχώρεση. Μα για μια πιο καθαρή ανάσα.

Υπάρχει ζωή στη γη; Υπάρχει ζωή μετά τη γέννηση;