Το Χειμερινό Φως και το παράδοξο της πρωτοπρόσωπης αφήγησης

Nattvardsgästerna
Σκηνοθεσία: Ingmar Bergman
Παραγωγής: Sweden / 1963
Διάρκεια: 81' 

Σε κάποια πρόσφατη προβολή της ταινίας, κάποιος ομιλητής κατέδειξε τον Μπέργκαν ως δηλητηριασμένο από την χριστιανική-θρησκευτική του παιδεία, και γενικότερα χαρακτήρισε αυτή την ταινία κάπως ασταθή, και φιλοσοφικά φτωχή, καθώς όπως είπε καταπιάνεται θρησκευτικά και χριστιανικά με κάποια ζητήματα που έχουν ξεδιαλυθεί από την σκέψη του αρχαϊκού κιόλας κόσμου.

Δεν κατάλαβα τι εννοούσε. Αυτό που με προβλημάτισε είναι ότι αυτή η εγκληματική εισήγηση εισακούστηκε σοβαρά, κι ότι μάλιστα ως ένα βαθμό υιοθετήθηκε κι απ' την συνέχεια της συζήτησης.

Υπάρχει ένα κοινό λάθος των θεατών που συνήθως προκαλείται από συγκεκριμένες ταινίες(σύνηθες παράδειγμα η φιλμογραφία του Dreyer και του Bergman). Κι αυτό είναι γνωστό και ως το σφάλμα της πρωτοπρόσωπης αφήγησης. Δηλαδή κάποιος εκλαμβάνει αυτό που βλέπει, τους χαρακτήρες, το πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργούν, και γενικότερα όσα διαδραματίζονται ως πρωτοπρόσωπες δηλώσεις και θέσεις του σκηνοθέτη και του έργου. Όμως κάτι τέτοιο είναι εντελώς παραπλανητικό. Αν έχεις έναν ιερέα στην Σκανδιναβία του 50' ως κεντρικό χαρακτήρα, ασφαλώς θα πρέπει να χτίσεις με συμπάγεια και το περιβάλλον μέσα στο οποίο αυτός υπάρχει. Αν ο Kubrick στο Full Metal Jacket έφτιαχνε λοχίες, λοχαγούς, φαντάρους που δεν ήταν στρατόκαυλοι, αλλά ήταν χίπηδες ειρηνιστές πιθανότατα θα κρατούσαμε την κοιλιά μας απ' τα γέλια. Αν ο Sorrentino έδινε προλεταριακή απόχρωση στους αστούς χαρακτήρες του La Grande Bellezza, πιθανόν θα νομίζαμε ότι είναι μεθυσμένος. Αν κάποιος επέλεγε να κάνει μια ταινία μ' έναν ακροδεξιό ήρωα, τότε θα οφείλε να τον προσωπογραφούσε ως τέτοιο, αν ξαφνικά του προέκυπτε διαφωτιστής ιδεολόγος τότε η ταινία μάλλον θα 'χε χαθεί απ' το πρώτο κιόλας δευτερόλεπτο. Και προφανώς κάθε σκηνοθέτης έχει απόλυτο δικαίωμα να επιλέγει τους χαρακτήρες του χωρίς διακρίσεις. Το να απαγορεύεις σ' έναν σκηνοθέτη να 'χει ως κεντρικό ήρωα τον έναν ή τον άλλον υποδηλώνει μια βαθιά συντηρητική άποψη.

Και είναι τουλάχιστον ακραίο, αν όχι επικίνδυνο, να εκλάβεις το Χειμερινό Φως του Μπέργκμαν σαν μια ταινία για την θρησκεία, την Θεοσοφία, ή και ως μια ταινία εξύμνυησης της χριστιανικής πίστης ακόμα. Γιατί πρόκειται για μια ταινία που σημαδεύεται απ' την ολιγόλεπτη αλλά κομβική παρουσία ενός μυστηριώδη χαρακτήρα που λέγεται Ιωνάς. Ενός χαρακτήρα που εξαφανίζεται ακολουθώντας την βαθιά άρνησή του να συνεχίζει να παίζει ένα παιχνίδι που δεν καταλαβαίνει γιατί παίζεται. Μια ταινία που παρ' ότι διαδραματίζεται κατά το πλείστον στον οίκο του Θεού, το μεγαλύτερο δραματουργικό βάρος φέρεται στα λόγια μιας γυναίκας και στην ερωτική εξομολόγησή της κι όχι σε κάποιο θείο κύρηγμα. Σε μια ταινία όπου η "πατρική" πίστη, η χριστιανική πίστη, αποκαλύπτεται ως η αφηρημένη πίστη, η ξελογιάστρα πίστη και κατά συνέπεια προδίδει τις εξιδανικεύσεις και τις παραδοχές που υιοθετεί κάποιος για να χτίσει την υπεροψία του και να οχυρωθεί πίσω απ' αυτήν. Μια υπεροψία που εμφανίζεται άλλοτε ως άλοθι κι άλλοτε ως άμυνα. Μια ταινία που ό,τι χριστιανικό κι ό,τι θρησκευτικό βλέπουμε σ' αυτή, αποτελεί απλά έναν άψογα σφυρηλατημένο διάκοσμο. Και στις ελάχιστες φορές που ξεδιπλώνεται κάποια "κριτική" είναι για να υπαινιχθεί αυτή η θρησκευτικότητα -όπως και όποια θρησκευτικότητα- ως ένας μανδύας που υπογραμμίζει τα σύνορα των ατόμων, και συνεπώς την δυσκολία τους να επικοινωνήσουν και να εκτεθούν γυμνά το ένα απέναντι στο άλλο.